شەڕانگێزی لە ڕوانگەی فرۆیدەوە و تووندوتژی

 

شەڕانگێزی لە ڕوانگەی فرۆیدەوەو تووندوتیژی 

بە بڕوای فرۆید شەڕانگێزی غەریزە و پاڵنەر و هێزێکی خۆ پاڵنەرە نەک وەڵامدانەوەیەک بۆ دۆخێکی دیاریکراو. ئەم گرژییە شەڕانگێزانە لە مرۆڤدا بەشێکن لە پێکهاتەی بۆماوەیی کە وایکردووە بە درێژایی مێژوو بتوانن بژین. فرۆید وای گریمانە کردووە کە هەموو مرۆڤەکان دوو غەریزەی بنەڕەتییان هەیە:

هەموو توورەییەک و هەموو رەفتارەیکی ناسالم هەموو تووندوتیژەیک هەمووی ئەم کردوە ناشیرینانە  دەگریتەوە بو کاتی مندالی خۆ شەرت نییە تەنیا تووندوتیژی بەرانبەر بە منالەکەکرابیت  کاتیک باوک لە دایکی مندالەکی داوە و تووندوتیژی بەرانبەر بە دایکی مندالەکە لە بر چاوەی مندالەکە خۆیی دەتوانیت بەبیت بە بەشیک لە کەسایەتی تووندوتیژی داهاتویی ئەو مندالەی کە بینیویەتی کە باوکی لە بر چاوی لە دایکی داوە ویان تووندوتیژی بەرانبەر بە دایکی کردوە لە بر چاوەی. 

دەزانن ناردنی مندال بوو لای ماموستای ئائینی خۆیی زەرو زیانێکی یەکجار زۆری بوو بارەی دەرووننی  ئەو مندالە دەبیت؟  چونکە ماموستا یائینیەکە هەول دەدات باسی شەری ئیسلام و کافران بەکات بوو ئەو مندالانە  باسی چونیەتی کوژرانی ئیسحابەکانی سەر دەمی شەری ئیسلام بە قەولی خۆیان کافران دەکات کە بە دەستی کافران کوژراوەن کاتیک باسی کوشتوکوشتار بوو مندالان دەکەن دەبیت هوویی توش بوونی مندلان بە مالیخۆلیا بوو ماوەیکی دەریژخائین وکاریگیری  دەرووننی لە سەر سایکولوژی مندالەکە هییە . ئەم مالیخۆلیا کەم  کەم بە پی تەمەنی مندالەکە دەگوریت  و دەبیت بە رەق قین لە ناخی ئەو مندالەدا و دەبیت بە مروڤێکی نایاسایی و ناسالم. لە داهاتودا بە بی ئەویی هووکارەکی بزانیت دەبیت بە مروڤێکی تووندوتیژ

و) شەڕانگێزی.

ب) ئارەزووی سێکسی.

ئەم دوو غەریزە بەزۆری لە ڕەفتاری مرۆڤدا بە یەکەوە دەردەکەون. غەریزەی شەڕانگێزی لە بنەڕەتدا وێرانکەرە. بۆیە ئەم غەریزە ئاماژەیە بۆ غەریزەی مردن. ئەم وزە وێرانکەر و شەڕانگێزە دەکرێت ئاراستەی کەسانی دیکە یان خودی کەسەکە بکرێت. هەروەها بە بڕوای فرۆید دەتوانرێت غەریزەی شەڕانگێزی ئاراستەی کەناڵە ئەرێنییەکانی وەک بەدواداچوونی پیشەیەک بە کارێکی سەلیقەیەوە بکرێت. بە بڕوای فرۆید وزەی شەڕانگێزی و زیندوویی، هاوشێوەی ئارەقکردنەوە، خودی خۆی دروست دەبێت و پێویستی بە ئازادکردن هەیە. ئەم ڕزگاربوونە دەتوانرێت ڕاستەوخۆ لە بەکارهێنانی ڕەفتاری شەڕانگێزیدا یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی شێوازە پەسەندکراوەکانی کۆمەڵایەتییەوە وەک: کاری تام و چێژ، یارییە کێبڕکێکارەکان و وەرزش ئەنجام بدرێت. فرۆید پێی وایە مرۆڤ ناتوانێت لە ئارەزووی لەناوبردن ڕزگاری بێت؛ چونکە مەیلی لەناوچوون لە دامەزراوە بایۆلۆژییەکەیدایە. هەرچەندە دەتوانێت تا ڕادەیەک ئەم ئارەزووە کەم بکاتەوە. هەرگیز توانای نەهێشتنی دەسەڵاتەکەی نییە، مرۆڤ ناتوانێت لەم دۆخە نهێنی و کارەساتبارە ڕزگاری بێت (یۆنگ، ١٩٩٢: ٣٢

دژە کومەلایەتی  ڕوانگەی جۆن بۆولبی

ڕەفتاری دژە کۆمەڵایەتی جۆرێکە لە تێکچوون لە پەیوەندی نێوان تاک و کۆمەڵگادا و پێی دەوترێت ڕەفتارێکی نائاسایی کە لە کۆمەڵگادا حەزی لێ نییە، بەڵام بەزۆری بە ناخۆش یان زیانبەخش نازانرێت بۆ ئەنجامدەر، دژە کەسی کۆمەڵایەتی بێباکە لە نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی جیاوازە و بە درۆ و دزی بەپێی ئیحت و خەیاڵی خۆی مافی ئەوانی دیکە پێشێل دەکات. دژەکۆمەڵایەتیەکان نە بەساڵاچوون و نە نەخۆشی دەروونین، توانای گونجانی کۆمەڵایەتییان نییە، سوکانێکی ئەخلاقییان نییە و کەمتر ڕێز لە نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی دەگرن. هەندێک جار کارێک دەکەن کە بناغەی سیستەمی کۆمەڵایەتی دەهەژێنن و بەها ئەخلاقییەکان بۆ نزمترین ئاستی خۆیان دابەزێنن. بەردەوام بەدوای بەها ئەفسانەییەکاندا دەگەڕێن و بەهۆی لاوازی ئیرادەیانەوە، بە ئاسانی گیرۆدەی ماددە هۆشبەرەکان و مەی دەبن. زۆرجار لادانە سێکسییەکان لەواندا دەبینرێت و بەبێ ئەوەی هەست بە بچووکترین پەشیمانی بکەن تاوان ئەنجام دەدەن. جۆن بۆولبی پێی وایە بێبەشکردنی منداڵ لە دایکی لە ساڵانی سەرەتای ژیانیدا دەتوانێت ببێتە هۆی هەڵسوکەوتی دژە کۆمەڵایەتی لە ساڵانی دواتردا. 0.20 جیابوونەوە لە دایک، 0.42 جیابوونەوە لە باوک و 21.00. هەردووکیان تووشی دابڕان بوون لە دایک و باوکیان. 0.75 لەو کەسانە مێژووی دەستگیرکردنیان هەیە کە بووەتە هۆی زیندانیکردن، فێڵبازی، ڕەشبگیری، شەڕکردن، کڕین و فرۆشتنی ماددە هۆشبەرەکان، ناچارکردن بە چەکی گەرم و سارد، خواردنەوەی زۆر مەی، تێکچوونی سێکسی، و پشتگوێخستنی ڕێسا یاساییەکان پارە و ئیسرافی. (سۆتودە، ٢٠٠٥: ١٢٣ و ١٢٤

تیۆری بێبەشبوون-شەڕانگێزی دۆلارد

بەپێی ئەم تیۆریەی شەڕانگێزی، ڕەفتاری لادان کاردانەوەیە بەرامبەر بەو دۆخە یان ئەزموونانەی کە وا لە مرۆڤ دەکات هەست بە بێبەشی بکات. واتە هەموو بێبەشکردنێک شەڕانگێزی دروست دەکات و هەموو شەڕانگێزییەک بەهۆی بێبەشییەوە دروست دەبێت. (گاسن، ١٣٧٠: ١٦٥).

5-2-7-2- شەڕانگێزی لە ڕوانگەی باندورا

باندورا لە لێکۆڵینەوەکانیدا نیشانی داوە کە شەڕانگێزی لایەنێکی تەواو تەقلیدی هەیە و لە ڕێگەی چاودێریکردنەوە بەدەست دێت و ناتوانێت بنەمایەکی سروشتی هەبێت. لە تاقیکردنەوە بەناوبانگەکەی باندورادا، هەندێک لە منداڵان چاودێری کەسێکیان کردووە کە بە شێوەیەکی زارەکی و جەستەیی لەگەڵ بووکەڵەیەکدا ڕەفتارێکی شەڕانگێزانە دەکات. ئەم مۆدە هەم لایڤ، واتە مۆدێلی ڕاستەقینە، هەم لە شێوەی فیلم و کارتۆندا پیشان دەدرا. تێبینی کرا کە منداڵانی بینەر دواتر کاتێک لەگەڵ بووکە شووشەی ئاماژەپێکراو دادەنرێت، هەمان ئەو ڕەفتارە شەڕانگێزانە ئەنجام دەدەن کە مۆدێل و نمونەی ڕۆڵ مۆدێل لەگەڵ بووکەڵەدا کردوویانە و لە نێوانیاندا کاریگەری کارتۆنەکە و مۆدێلی ڕاستەقینە بە ڕێککەوت زۆرترین بوون . جگە لەوەش دەرکەوت کە کاتێک مۆدێل یان نمونەکار هاندەدرێت و پاداشتی شەڕانگێزییەکەی لەگەڵ بووکە شووشەی وتراودا دەدرێتەوە، کاریگەری ڕاهێنانە شەڕانگێزییەکەی لەسەر منداڵەکان زیاتر دەبێت، هەروەها کاتێک مۆدێلەکە بەهۆی شەڕانگێزییەکەیەوە سزا دەدرێت، لاساییکردنی منداڵەکان لە... کەم دەبێتەوە. بەم شێوەیە، وەک دیاردەیەکی سروشتی، بەڵام وەک ڕەفتارێکی فێربوون و بە وردی پەیڕەوی لە شێوازەکانی فێربوون دەکات. (212: 1380).

2-6-2-7-2- ڕوانگەی پاڵنەر

سێیەم ڕێبازی گشتی لە دەروونناسی کۆمەڵایەتیدا، واتە ڕێبازی پاڵنەر، سەرنج دەخاتە سەر ئەو هۆکارە پاڵنەرانەی کە ئاراستەی ڕەفتاری مرۆڤ دەکەن. بۆیە تیۆریستەکانی دەروونشیکار هەوڵ دەدەن ئەو هێزە ناوخۆیی و هەندێکجار نائاگایانە بناسن کە وزە و ڕێنمایی ڕەفتار دەدەن. ڕێبازی پاڵنەری جەخت لەسەر تێرکردنی پێداویستییە گرنگەکانی مرۆڤ دەکاتەوە. بەپێی باوەڕی تیۆریستەکانی پاڵنەر، شکست هۆکارێکی بنەڕەتییە بۆ شەڕانگێزی کە حاڵەتێکی وروژاندن یان لێخوڕین لە کەسێکدا دروست دەکات کە لە ئامادەبوونی هۆکاری گونجاودا دەردەکەوێت. لە ئەنجامدا ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی شەڕانگێزی پێشکەش دەکەن بۆ ئەوەی بێزاری کەم بکەنەوە

ڕوانگەی پاڵنەر

سێیەم ڕێبازی گشتی لە دەروونناسی کۆمەڵایەتیدا، واتە ڕێبازی پاڵنەر، سەرنج دەخاتە سەر ئەو هۆکارە پاڵنەرانەی کە ئاراستەی ڕەفتاری مرۆڤ دەکەن. بۆیە تیۆریستەکانی دەروونشیکار هەوڵ دەدەن ئەو هێزە ناوخۆیی و هەندێکجار نائاگایانە بناسن کە وزە و ڕێنمایی ڕەفتار دەدەن. ڕێبازی پاڵنەری جەخت لەسەر تێرکردنی پێداویستییە گرنگەکانی مرۆڤ دەکاتەوە. بەپێی باوەڕی تیۆریستەکانی پاڵنەر، شکست هۆکارێکی بنەڕەتییە بۆ شەڕانگێزی کە حاڵەتێکی وروژاندن یان لێخوڕین لە کەسێکدا دروست دەکات کە لە ئامادەبوونی هۆکاری گونجاودا دەردەکەوێت. لە ئەنجامدا ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی شەڕانگێزی پێشکەش دەکەن بۆ ئەوەی بێزاری کەم بکەنەوە.

تیۆریستەکانی پاڵنەر پێشنیاری پاڵاوتنی سۆزداری یان دەرچوونیان کردووە وەک ئامرازێک بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕەفتاری شەڕانگێزی. ئەم زاراوەیە کە لە سەرەتادا لەلایەن فرۆیدەوە ناسێنراوە، ئاماژەیە بۆ دەردانی وزەی شەڕانگێزی لە ڕێگەی دەربڕینی هەستی شەڕانگێزی یان لە ڕێگەی قۆناغەکانی تری ڕەفتارەوە. ڕۆڵی پاڵاوتن لە کەمکردنەوەی ڕەفتاری شەڕانگێزیدا لەلایەن دۆلارد و هاوکارەکانیەوە بە ڕوونی باسکراوە: دەربڕینی هەر کردەوەیەکی شەڕانگێزی پاڵاوتنێکە کە ئەدای کردەوە شەڕانگێزییەکانی دواتر کەمدەکاتەوە. بە واتایەکی تر چەمکی پاڵاوتن بەو مانایەیە کە ئەگەر بتوانیت بە ئەنجامدانی کردەوەیەکی شەڕانگێزانە توڕەییەکەت لە سنگت دەربهێنیت، ئەوا بە ئەگەرێکی زۆرەوە لە حاڵەتەکانی داهاتوودا کەمتر دەبێتەوە کە شەڕانگێزانە مامەڵە بکەیت.

خەیاڵ

لایەنگرانی ڕوانگەی پاڵنەر پێیان وایە خەونی ڕۆژانە یەکێکی ترە لە ڕێگاکانی کەمکردنەوەی شەڕانگێزی. هەرچەندە دەرکەوتووە کە ڕەفتاری شەڕانگێزی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خەیاڵی شەڕانگێزی، بەڵام فۆرمی لەبارتر، هەندێک دەڵێن، کەمبوونەوەی ڕەفتاری شەڕانگێزی بەهۆی خەیاڵی شەڕانگێزییەوە، پشتگیرییەکی زۆری توێژینەوەی نییە

تیۆری ناتەبایی مەعریفی لیۆن فیتگەر و پیتەر بلاو

لەم ڕوانگەیەوە ناتەبایی مەعریفی لە بنەڕەتدا حاڵەتێکی گرژییە کە لە ئەنجامی هەبوون و لە هەمان کاتدا ناسینی چەمک و هەڵوێست و باوەڕ و بۆچوونەکانی مرۆڤێکەوە دێتە ئاراوە کە لە ڕووی دەروونییەوە ناتەبان. بۆیە لەم دۆخەدا کەسێک کە بەدەست ئەم ناهاوسەنگییەوە دەناڵێنێت هەوڵی تێرکردنی پێداویستییەکانی دەدات، بە زیادکردنی بەهای ئەو ئەڵتەرناتیڤەی کە هەڵیبژاردووە، بەهای ماوەتەوە کەمدەکاتەوە و ناهاوسەنگییەکەی کەمدەکاتەوە، کە دواجار دەبێتە هۆی تۆڵەسەندنەوە، توندوتیژی، ئارەزووی بۆ دەستدرێژی و خراپ ڕەفتاری کۆمەڵایەتی بە گشتی وەڵامی سەرەکی دەبێت بۆ ئەو جۆرە ڕەفتارانە