بنەماکانی دەروونناسی سیاسی گفتار ناسی کە کوفتارە، دەگۆڕێت بۆ ڕەفتار. هەمیشە گوفتارە کە دەگوریت بو رەفتار و کردار

 

بنەماکانی دەروونناسی سیاسی گفتار ناسی کە کوفتارە، دەگۆڕێت بۆ ڕەفتار

هەمیشە گوفتارە کە دەگوریت بو  رەفتار و کردار

گوتار ناسی  بەشیکی دەروونناسیە  وبابەتی دەروونناسی قسەکردن

بنەماکانی دەروونناسی سیاسی گفتار ناسی کە کوفتارە، دەگۆڕێت بۆ ڕەفتار

لەسەر بنەمای ڕێبازی ڕەسەن

ناسینەوەی قسەکردن دەتوانێت زۆر شت و ژیانی مرۆڤەکان ئاشکرا بکات.

ئەگەر بەکرێگیراو بێت لە وشەی یەکەم و دووەمدا کەشف دەبێت.

هەروەها پێویستە بە وریاییەوە سەرنجت لەسەر قسەکانی بێت.

ئەوە گوفتارە کە دەگۆڕێت بۆ کردار مروڤەکان وەتاریان دەگۆریت بو کرداریان.

ئەو کەسی کە کویلەییە وەتار و کرداری وەک یەکن  ئەگەر نیزیک بیت ئەوا هیرەش دەکاتە سەر ئەوکەسی کە رەخنە لە ریبەرەکی دەگریت.

لەم ڕووەوە خولێکی ترمان لە بواری دەروونناسیی قسەکردن دەست پێکردووە، زۆر گرنگ و ژیانییە، بە قسەکردن لەگەڵ کەسێک، بیرکرنەوەکانی  و نیوروکی دەرۆۆننی کەسەک دەخوینتەوە و تێدەگەیت چی لە مێشک و بیرکردنەوەیدایە، ئەمە بەشی دووەمە لەم خولەدا، کە دوا خولە.

لە دەروونناسی قسەکردندا دەبێت گرنگی بەو شوێنە بدەیت کە ئامانجەکە لە کوێیە و قسەکانی بە چ ئاراستەیەکدا دەڕوات. لەکاتێکدا قسە دەکەیت، بابەتەکە دەستت پێدەگات و ئەگەر کەسەکە پەیوەندی بە دامەزراوە حکومییەکانەوە هەبێت، ئەوا دەدۆزرێتەوە.

بە وردی چاودێری قسەکانی لایەنی بەرامبەر بکە، بزانە بەدوای چیدا دەگەڕێت و ئامانجی سەرەکی کەسەکە لێرە چییە، ئەمەش ڕوون دەبێتەوە ئەگەر سەرنجت لەسەر قسەکانی کەسەکە بێت.

دەرۆنناسی کۆماڵایەتی و دەرۆنناسی رەفتاری هەلسوکەوت.

 گۆتار ناسی ڵە ریگایی گویی گرتن لە مروڤەکان تاکێدکردن ڵە سەر قسەکردنی مروڤەکان و ناساندنی کیشە دەرۆننییەکانیان.

هەرچی زەمان برو پیشەوە دەروات قولایی دەرووننی مروڤەکان زیاتر دەناسرێت.

 یەکیک ناخی چیندراوە ڵە چوارچێوەی خورافاتی ئاێینی دا کە هەرکات باسی ئاێنەکی کرا ئەوا تێک ئەچۆات وناخی پردەبێت ڵە ئاگری تولە سندنەوە.

 یەکیکی دیکە ڵە زەمانی منداڵێدا روبەروی تووندوتێژی بووەتەوە کە ڵە ناخی ماوەتەوە تێک هەڵ دەچێت کە توانایی قەبول کردنی بران بەرەکی نامێنیت.

 یەکیکی دیکەیش چوونکە کەسایەتێک ڵە لای ئەو کەسە موقدەسە بووتە کویلەی ئەو کەسایەتییە و دوچاری کیشەی کەس پرەستی بووە هەرکاتێک باسی کەسایەتیە کرا ئەوا تیک ئەچوات.

 کەسێک رەخنەی لە ریبرەکی گرت کە ڵە لای ئەو کەسە موقدەسە ئەوا تێک ئەچوات و ناخی و هناسەکانی بوونی خۆینی لی دەێت.

 یان ئەوکەسانی وا سەربە حیزبیکن و مێشکێان شوردەراوەتەوە هەرکاتێک باسی حیزبەکی و یان رەخنەیەک ڵە حیزبەکی گیرا ئەوا تێک ئەچوات و خۆیی بوو راناگێرێت و ناخی پردەبێت ڵە ئاگری توڵە سندەنەوە.

 ناخی ناسالمی مروڤی کویلە  من قسەی خۆم ئەکم بەلام حازەر نێم گۆیی ڵە وەلامی تۆبگرم ئەمە قسەی کویلەکانە و خۆیان وەک  تاکی کوردە ڵە کەلاپ هاوس دەناسینن برانبەر بە یەکتری.

 یەکێک وەک مندال چەند جارێەک وەشەێک دوپات دەکاتەوە و رەق و قێن تەواوی دەرۆننی داگیرکردوە نازانێت چوون بتوانێت برانبەرەکی بشکەینیت.

 من ڵە کەلاپ هاوسدا زانیاریی زورباشم ڵە بۆاری دەروۆننیدا ڵە سەر تاکی کورد کوکردوتەوە.

کوردەکان بە چەند دەستە دابەش دەکەم  بەشێکی زۆر کەمیان خاوەن ناخێکی ئارامن بەلکو دەتوانم بەلێم ٦٠ لە سەدا کوردەکان توشی  ناخێکی کویلایەتی بوون.

 ئەمرو تاکی کورد بەهووکاری جوراوجورەوە توشی کیشەی دەرۆننی بووەتەوە کە تەنیا کاری بووەتە شکاندنی کەسایەتیەکان ئەم کارە دەگریتەوە بۆ ناخی ناسالمی ئەو مروڤانەی وا هەوڵی شەکاندنی کەسایەتیەکان دەدن دەگریتەوە دوبارە بۆ ئەوسەرهاتانی زەمانی مندالی کە چتی خراپێانبەسەرهاتووە و ڵە گەڵ ژیانیانداهاتووە بووەتە بەشێکی جودای ناپەزیری ڵە ژیانیان.

لە قسەکردندا بو من دەردەکەویت کە ئەم ٦٠ لە سەدە لە دوخێکی تووندوتیژدا ژیانیان بە سەر بردوە لە کاتی مندالێدا بووییە ئەوندە رەق و قێنیان هەییە بەرانبەر بە یەکتری.

 یەکیک بەهویی خورافاتی ئائینیەوە دژایەتی ژن دەکات ڵە کاتیکدا خۆیی ڵە ژن بەدونیا هاتووە خوارفاتەکە وەها میشکی تاکی نەخوشیی دەروۆننی شوردوتەوە کە حازرە خۆشکی خۆیی بکۆژیت چوونکە بە بی ویستو و خواستی ئاێینە خورافاتە بوگنەکی ئەوهەڵسوکەوتی نەکردوە.

ئەگەر خانێم هات قسەی کرد و رەخنەی گرت ئەوا هەزاران تومەتی ئاراستە دەکەن بەرلا نازانم هەزاران وەشی ناشیرینی دیکە ئاراستەی خانمان دەکەن،

 ئائین چەند نەوع نەخۆشینی دەرۆننی ڵە لای مرۆڤدروست دەکات وەک مازوخیزمی خۆئازاری و سادیسمی دەگرئازاری ڵە گەڵ جالوسی موربید وپارانوئیدی گۆمان ناراست ڵە سەر پئیوندی کە تەنیا ڵە لای ئاێین دارەکان گۆمانێکی ناراستە.

نەخۆشە دەروونییەکان کە بەدەست کۆیلایەتییەوە دەناڵێنن

کاتێک قسە دەکەن،و ئەگەر کەسیک رەخنەی لە  سەرکردایەتی ئەو کویلانە گرتبیت توشی تەشەنوج دەرووننی دەبن  سەرکردەکە بۆ ئەوان بە پیرۆز دادەنرێت و هەرکەسێک ڕەخنە لە سەرکردایەتی ئەو خەڵکە کۆیلەکراوانە بگرێت، هەناسیان دەبڕێت، کاتێکیش قسە دەکەن، ڕق و کینەی زیادەڕۆیی و نیەتی توندوتیژی لەوناو ناخی ئە کەسانەدا دەردەکەون.

بە هەر حال لە کاتی قسەکردندا توی زانا بووت دەردەکەویت کە کیشەی ئەم مروڤانە چییە  دەروونناسی روژ بە رۆژ فەراوانتر دەبیت و زانست لە ئەوپەری پیشکەوتنداییە لە بواری دەرووننیدا.

ئەو نەخۆشانەی کە کۆیلەی کەسایەتین.

   کاتێک قسەکانیان دەڵێن بەیانی دەکەن بۆ شارەزایان ڕوون دەبێتەوە کە پاڵنەریان چییە.

  زۆربەی ئەم کەسانە خاوەنی عەقل و شەعور و هەست و هۆشیاری خۆیان نین و هۆشی دەرووننی  ئەو کەسانەش لە ڕێگەی مێشک شۆردنەوە لەم کەسانە وەرگیراوە، ناتوانن خاوەن میشکی خۆیان بن چی ئائینی بیت و چی سیاسی سەر بە یەکیک لە حیزبەکان بیت ئەو کەسی کە قسە دەکات.

تویی شارەزا دەتوانیت بو ناساندەنی کیشەدەروونییەکانی ئەم مروڤانە بەردەوام رەخنە لە حیزبکی بگریت بو تو ئاشکرا دەبیت کە ئەو مروڤانە توشی چی نەهامەتێک بوون لە ریگای سەرکردەکانی ئەو حیزبانەوە بو ئەم کەسانە خاک و نیشتمان ماناێکی نییە بەلکو ئەم کویلانە هەموو چتێک لە سەرکردایەتی ئەو ریکخراود دەبینن کە لە گەلیاندا کار دەکەن.  لە لای ئەم نەخوشانە هیلەیی نەتەوایەتی بوونیی نییە ن نیشتمانی و نە نەتەوەایەتی تەنیا وەها میشیکێان شوردراوەتەوە کە حیزبکە و سەررکردەکە بووئەم کەسانە گرینگی پی دراوە.

ئەلبتە لە تەنیا حیزبایەتی نییە کە کومەلگا توشی ئەم کیشانە دەکات بەلکو مەلاکانیش  و بەریوەبەران و بەرپرسانی سیاسیش رەولێکی یەجار زۆریان هەییە بوو دروست کردنی ئەم نەخوشینانە لە کومەلگادا.

دەروونناسی ڕەفتار

دەروونناسەکان لە زانستی دەروونناسی ڕەفتاردا لە هۆکار و پاڵنەرەکانی ڕەفتار دەکۆڵنەوە و هەروەها زیاتر لە سروشتی ڕەفتاری مرۆڤ تێدەگەن. ...

دەروونناسی ڕەفتار بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان عەقڵ و ڕەفتارمان. ...

وەک لە بەشی سەرەوەی ئەم بابەتەدا ڕوونمان کردۆتەوە، ئەم زانستە بەدوای دۆزینەوە و پێشبینیکردنی ڕەفتاری مرۆڤدا دەگەڕێت.

بەلینی بی کردار  قسەی بی کردار هەلسوکەوتی سیاسیەکانی کورد 

بە قسە کردنب دیمۆکرات و ئازادی خوازەن بەلام لە کردوەدا ١٠٠ لە ١٠٠ دا پێچەوانی قسەکانیان هەلسوکەوت دەکەن

سیاسەتی درۆ فریوکاری سیاسیەکانی کورد  

دەروونناسی ڕەفتاری چییە؟

لە بنەڕەتدا گوفتارە کە ئەوەش دەگۆڕێت و دەبیت بە ڕەفتار

دەروونناسی ڕەفتار بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان عەقڵ و ڕەفتارمان. توێژەران و زانایان کە لە بواری دەروونناسی ڕەفتاردا دەخوێنن، هەوڵدەدەن هۆکاری ڕەفتارەکانمان تێبگەن و شێوازی ڕەفتار و کردارەکانمان بزانن. ڕەفتارناسان پێیان وایە کاردانەوەکانمان بەرامبەر بە هاندەرە ژینگەییەکان کردارەکانمان لە قاڵب دەدەن. توێژەرانی ئەم بوارە هیوادارن بتوانن ڕەفتارگەرایی بەکاربهێنن بۆ تێگەیشتن لە شێوازەکانی ڕەفتار و لە ئەنجامدا پێشبینی ڕەفتاری مرۆڤ و هەروەها ئاژەڵەکان بکەن. لەم حاڵەتەدا مرۆڤەکان دەتوانن ڕەفتار و خووی کەسی باشتر پەرەپێبدەن و بەم شێوەیە کۆمەڵگاکانی مرۆڤایەتی دەبنە شوێنی باشتر بۆ ژیان

ڕەفتارگەرایی کە بە دەروونناسی ڕەفتاریش ناسراوە، تیۆرێکی پەروەردەییە کە لەسەر بنەمای ئەو بیرۆکەیە دامەزراوە کە هەموو ڕەفتارەکان لە ئەنجامی مەرجدارکردنەوە دەرئەچن. مەرجدارکردن لە ڕێگەی کارلێککردن لەگەڵ ژینگەدا ڕوودەدات.

 

بەپێی ئەم شێوازە بیرکردنەوە، دەکرێت بە شێوەیەکی سیستماتیک و چاودێر ڕەفتارەکان بپشکنرێت، بەبێ گوێدانە بارە دەروونییە ناوخۆییەکان.

 

لە شێوازی بیرکردنەوەی ڕەفتارگەراییدا، لە بنەڕەتدا تەنیا ڕەفتارە چاودێر و بەرجەستەکراوەکان دەبێ لەبەرچاو بگیرێن، چونکە مەعریفە و هەست و بارە دەروونییەکان زۆر سوبێکتیڤن.

 

ڕەفتارناسانی توند پێیان وایە کە هەموو کەسێک بەبێ گوێدانە پاشخانی بۆماوەیی و تایبەتمەندی کەسایەتی و بیرکردنەوەی ناوەوەی، بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەتوانرێت ڕابهێنرێت بۆ ئەوەی هەر کارێک بکات لە چوارچێوەی توانا جەستەییەکانیدا و ئەمەش تەنها پێویستی بە مەرجی دروست هەیە

مێژوویەکی زۆر کورت

ڕەفتارگەرایی بە بڵاوکردنەوەی بابەتێکی کلاسیکی لەلایەن جۆن واتسۆن بی بە فەرمی ناسێندرا. ، دەروونناسێکی خەڵکی ئەمریکایە، لە ساڵی ١٩١٣ لە ژێر ناوی "دەروونناسی وەک ئەوەی ڕەفتارناسەکان دەیبینن" دەرکەوت. جەوهەری ئەم بابەتە بە باشترین شێوە بەم قسەیەی خوارەوەی واتسۆن دەردەکەوێت کە زۆرجار بە باوکی ڕەفتارگەرایی ناودەبرێت:

 

"دەیان منداڵی تەندروستم بدەنێ لە دونیا تایبەتەکەمدا بۆ ئەوەی پەروەردەیان بکەم". گرەنتی ئەوە دەدەم کە هەر منداڵێک بە شێوەیەکی هەڕەمەکی هەڵیبژێرم، بەبێ گوێدانە بەهرە و حەز و مەیلی و توانا و پیشە و ڕەگەزی باوباپیرانی، دەتوانم ڕاهێنانی پێبکەم بۆ فێربوونی هەر جۆرە پیشەیەک کە بمەوێت، وەک دکتۆر، پارێزەر، هونەرمەند و بازرگان و تەنانەت سواڵکەر و "دز، ڕاهێنانم پێ بکە".

 

بە سادەیی، ڕەفتارناسانی توند پێیان وایە هەموو ڕەفتارەکان دەرئەنجامی ئەزموونە.

 

هەموو کەسێک بەبێ گوێدانە پێشینەی خۆی، دەتوانرێت ڕابهێنرێت کە بە شێوەیەکی دیاریکراو ڕەفتار بکات بە مەرجێکی دروست.

 

لە دەوروبەری ساڵانی بیستەکان تا ناوەڕاستی پەنجاکان، ڕەفتارگەرایی بووە شێوازی باڵادەستی بیرکردنەوە لە دەروونناسیدا. هەندێک دەڵێن کە جەماوەری دەروونناسی ڕەفتار زیاتر بووە، چونکە توانیویەتی دەروونناسی وەک زانستێکی بابەتیی و پێوانەکراو بخاتەڕوو. توێژەران حەزیان لە دابینکردنی ئەو تیۆریانە بوو کە بتوانرێت بە ڕوونی وەسف بکرێن و بە شێوەیەکی ئەزموونی پێوانە بکرێن، بەڵام لە هەمان کاتدا بتوانن بەشداری و کاریگەرییان هەبێت لەسەر بنەمای ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤەکان

بەلاو کردنەویی بە ناویی نووسرەوە پاریزراوە

سامان    ساموئیل کرماشانی