ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکان بەهۆی کیشەی دەروونییەوە نەتوانی چارەسەرکردن و یان زال بوون بە سەر کیشەکاندا.

 

#چوون_لە_ماددە_هووشبرەکان_دوربگوینەوە

#ماددە_هووشبەکان_مەترسین_ىوو_سەر_کومەلگا

#کوردستان

#کرماشان

#ئامەد

#مەهاباد

#قامیشلو

‌#هەولیر

#سلیمانی

#کەرکوک

#خانەقین

#ئورومییە

ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکان بەهۆی کیشەی دەروونییەوە نەتوانی چارەسەرکردن و یان زال بوون بە سەر کیشەکاندا.

بەڵێ، ئەمە نکتەی گرنگیە. زۆر کات توشبوون بە  هووشبرەکان و نەتەنها بە هۆی دەستگرتنی ڕووداوەکانی ژیانە، بەلکو دەتوانێت بە ناتوانی یان نازانینی مەعنەوی و دەروونی پەیوەندیدار بێت.

بە شێوەیەکی گشتی، ئەمە چەند هۆکاری سەرەکی هەیە:

🧠 ناتوانی لە کۆنترۆڵی هەست و سەرکەوتنەکانی دەروونی

ئەو کەسانەی کە زۆر زۆر ئاسێتی دەبەن، ناتوانن بە شێوەی دروست لەگەڵ ترس، خەفە، یان ئازارەکانی ژیان مامەڵە بکەن، زۆرجار بۆ خۆئاساییکردن مادەی هووشبەر بەکاردێنن بوو ئەویی ئازارەکان لە بیر بکەن بەلام ئەم کارە هەر نەک کیشەکە زیاتر دەکات بەلکو ژیانیش تیک دەدات.

😞 دەردەکانی دەروونی و ناتوانی لە چاککردنی خۆ

ناتوانی لە چاککردنی خۆی یان بەرەوپێشبردنی  کەسایەتی  خۆ و هەستە خراپەکان دەبێتە هۆی ئەوەی کەس بگەڕێتە پنا بە ماددە هووشبەرکان دەبن.

🧬 هۆکارە زیست‌مەعنەوی و وەراثتی (ژنی)

بەشێوەیەکی زانستی، هەندێ کەس ژنێکی هەیە کە باوەڕ دەکرێت زۆر ئاسانتر بە ماددە هووشبەرەکان تووش دەبن چون سەرکەوتنی سیستەمی دەماغیان لە بەرەوپێشبووندا ناتوانترە.

🧍‍♂️ ناتوانی لە پەیوەندییەکانی کۆمەڵایەتی و عاطفی

کەسێک کە ناتوانە هەست بە ئیشق، دوستی، یان مەعنای ژیان بکات، زۆرجار دەچێتە پنا بە ماددە هووشبرەکان دەبات و  بۆ پڕکردنەوەی ئەو بەتاڵیە.

💔 ژێر فشاری ژیان یان توندوتیژی کۆمەڵایەتی

هەندێجار ناتوانی لە ڕووبەڕووبوون بە ئەو فشاریانە دەبێتە هۆی توش بووون بە مادە هووشبەرەکان.

لە کورتیدا:

تووش بوون زۆرجار بە ناتوانییەکانی مەعنەوی و دەروونی پەیوەندیدارە، نە تەنها بە ماددەکە.

چاکسازی دەبێت لە دوو بُعد بکرێت:

درمانی دەروونی (روان‌درمانی)

درمانی فیزیکی و دەرمانی (پزیشکی)

ئەتەوێت باسی ئەوەش بکەم کە چۆن دەتوانرێت کەسێک لەو ناتوانیە دەروونیە بچێتە دەرەوە و بەماددە هووشبەرەکان تووش نەبێت؟

باش — ڕێنمایییەکان بۆ دەربڕینی لە ناتوانی ناوخۆیی بە هۆشیاری و بێوەستەی بە ماددەی هووشبەر

زور باش — ئەم بابەتە گونجاوە و گرنگ. لەم ڕێنماییانەدا من هەول دەدم ڕێکارەکان و پڵانە سادە و ئامادە بدەم بۆ کەسێک کە دەتەوێت لە ناتوانی ناوخۆیی (وەک نایاسایی لەهەست، دەپرێشن، نەهۆشیاری/توندی هەستەکان و هتد) دەربڕێت و لە هەمان کاتدا خۆی بە ماددەی هووشبەر (خۆبەخۆیی یان غەیڕابی) نەکات.

1) پێویستی بە پشکنین و یارمەتیدانی پزیشکی — سەرچاوەی باشترین دەستپێک

پێش هەموو شتێک، پشکنینی پزیشکی/رووحی بکە (پزشکی خانوادگی، روانپزشک، روانشناس). ئەمە دەبێت بۆ دۆزینەوەی هۆکارەکان، پێشنیارکردنی درمانی گونجاو و ڕوونکردنەوەی ئەگەر دارو پێویست بێت.

هەرکات کە دەرمان داوەت کرا، بەسەردان لە ژووری پزیشکی بکە بۆ چاودێریکردن و ڕێزگرتن لە ماددەی کەمەکەن.

2) دروستکردنی پلانی درمانی بێ ماددەی هووشبەر (یا کەمترین هەڵەبژاردن لەگەڵ پزیشک)

رواندرمانی (وێنەی بەرز):

CBT (Therapyی گۆڕینی بیرکار): کار لەسەر فکرو ڕەوشەکان و دەستپێکردنی کردارە گونجاوەکان.

DBT (ئەگەر توندی هەست یان عەدوانی هەیە): سیستەمی خۆفڕین و مدیریت هەست.

Behavioral activation — هەنگاوە چیتر و سادە بۆ چالاککردنی ڕۆژانە.

گرووپی پشتیوانی: NA، SMART Recovery، گرووپەکانی محلی یان آنلاینی — هەموو شت پشتیوانی دەدەن بەتوندی کەم.

دارو: ئەگەر دکتۆر پێشنیار کرد، بەکارهێنانی داروی روانپزشکییەکان دەکرێت — زۆربەی ئەوان گونجاون و نەتۆکسیه‌ن بۆ ڕێکخستنەوەی دەزگای نەخۆشییە روانی، بەڵام هیچ كەسی خۆی بە ماددە نەکات بێ ڕێنمایی پزیشکی. (پێویستە دکتۆر ڕێنمایی و چاودێر بکات.)

3) ئەو کارانەی خۆت دەتوانی سەربکەیت — ڕاستەوخۆ و کاریگەر

روژنامەی هەست/خۆبینی: هەستەکان و فکریان بنووسە (چی هات، چالاکییەکی پێشتر، چی کار کرد و چی نەکرد).

خۆکارانە: ڕووتینی خواب، خواردنی سوودمند، ورزش (حتی ٢٠–٣٠ خولەک هەفتەیەک) — ئەمە بەشێوەیەکی زۆر کاریگەڕان.

تکنیکەکانی خۆفڕین: تنفەسە ژوورەکان، میندفولنیس، ریلاکسەیشن — ئەمانە یارمەتیت دەدەن کاتێک هەستەکان توندن.

بەستەرکردنی زنجیرەی ماددە: لەگەڵ تایبەتمەندی خۆت، فهرستی "تەقە"ی ماددەیەکان و جێگایان بنووسە — بزان کاتێک و لەباری چاوی چی دەناسن.

4) چۆنیەتی گەڕانەوە لە ماددەیەکەوە یان پارێزگاری لە خواردنی ماددە (Harm reduction)

هەرگیز خۆت فەرموشت مەکە: ئەگەر کەسێک هەنووکە ماددە بەکاردەهێنێت، خۆت وەرگرە و ڕێنمایی و پشتیوانی بکە بۆ ئەوەی تا دیتە سەر پزیشکی.

هەڵبژاردنی داروە نەک-ئادکتیڤەکان: هەندەک داروکان کە بۆ دەزگای نەخۆشیی رووحی هەن (وەک SSRIs) بە شێوەی گشتی ئەدکتەر چاودێر دەکرێن و تایبەتمەندی ئاوادەکردن هەیە — پێویستە لەگەڵ پزیشکەوە بێت.

کەمکردنەوەی زەحمەت و خۆپاشکنین: پلانی کەمکردنەوە یان detox یەکی پزیشکی بەشێوەی ئاساییتر و بێخطر دروست بکە.

5) مەترسی خەطر/ئامانجێکی ئاشکرا (ئەگەر هەیە) — ئەوا پێویستە فورا کار بکەیت

ئەگەر هەڕەشەی خۆکۆشی یان خەطرێکی گەورە هەیە، فورا پزیشک یان خزمەتگوزاری هەنگاوێکی ئەمرژانسی پەیوەندیبکە — تێگەیشتنەکانی ناوکوژ، تۆماردان لەسەر فۆن یان هاتنی بەشێوەی ڕاستەوخۆ.

نەزانم لە کۆی تو لە کام وڵاتێت — گەیشتن بە ژمارەی هاتنی ئەمرژانسی یان لینکی هاتنی سەرچاوەی ڕاستەوخۆ بەکاربهێنە.

6) پێشنیارە تایبەتییەکان (پلانی ٧ ڕۆژەیی-سەرەتایی)

ڕۆژ 1: پشکنین — ڕێکەوتن بە دکتۆر یان روانشناس بکە.

ڕۆژ 2–3: ئەنجامی ارزیابی و ڕێکخستنەوەی پلانی درمانی (رواندرمانی و/یان دارو).

ڕۆژ 4–٧: دەستپێکردنی رواندرمانی هەفتانە، ڕووتینی خواب/خواردن و ٣٠ خولەک گەڕان بۆ چالاکی (پیاده‌ڕەوان، یان ئەتلەتیزە).

(ئەگەر بە ماددە کار دەکات — لە هەمان کاتدا، پلانی harm-reduction یان detox پێناسه بکە.)

7) چۆن قسە بکەیت لەگەڵ کەسێکی دڵسۆز (نمونەی قسەکردن)

«من تۆم ناگرم و دەمەوێت پشتیوانت بکەم. ئایا دەتوانم هەنگاوێکم بگرم بۆ بەدواداچوون بۆ یارمەتیدان؟»

7) چۆن قسە بکەیت لەگەڵ کەسێکی دڵسۆز (نمونەی قسەکردن)

«من تۆم ناگرم و دەمەوێت پشتیوانت بکەم. ئایا دەتوانم هەنگاوێکم بگرم بۆ بەدواداچوون بۆ یارمەتیدان؟»

«ئەگەر دەتەوێ، دەتوانین ڕێکەوتنێک بە دکتۆر بۆ ئیشکردن لەسەر ئەمە هەلگرت.»

8) ئەگەر ناتوانیت و ماددە دەکۆمەڵێت — هەنگاوە تایبەتییەکان

هەنگاوەکان بۆ ڕێکخستنەوە: پزیشک -> رواندرمانی -> پشتیوانی گرووپی -> چاودێری دارو.

پاشان بەدوا: پەیوەندیدان بە کارەبا و چالاکیەکان، خوێندنەوەی ئەکتێف، هێماشەی پارێزگاری relapse.

ئەم ڕێنماییانە گشتیان — بەتاڵیبەخشی پزیشکی تاقی بکەوە بۆ ڕێنمایی و دوا لەسەر بنەمایی.

ئەگەر دەتەوێت، دەتوانم پلانی ڕۆژانەی فەرمی و ڕووتین دروست بکەم بۆ ئەو کەسە یان نموونەی نووسین بۆ پێگەشتن بۆ پزیشک یان گرووپی پشتیوانی — بێ زەحمەت بڵێ کە کام جۆر پلانی دەتەوێت (خێرا، ناوەند، یان پرۆفێشنال،.

لەلایەن سامۆئیل کرماشانی