ویژدان شتێکی زگماکییە؛ مرۆڤەکان لەگەڵیدا لەدایک دەبن.

 

#ویژدان_شتێکی_زگماکییە

ویژدان شتێکی زگماکییە؛ مرۆڤەکان لەگەڵیدا لەدایک دەبن.

ئەو بیرۆکەیەی کە ویژدان زگماکییە- کە مرۆڤەکان بە هەستێکی ئەخلاقی لەدایک دەبن- چەمکێکی لە مێژینە و مشتومڕ لەسەرە لە فەلسەفە، دەروونناسی و زانستی دەماردا.

لێرەدا وردەکارییەکی دیدگاکان دەخەینەڕوو:

✅ ئارگیومێنتەکان بۆ ئەوەی ویژدان زگماکی بێت

دەروونناسی پەرەسەندن:

لە ڕوانگەی پەرەسەندنەوە مرۆڤەکان هەستی ئەخلاقیان پەرەپێدا بۆ پشتگیریکردنی ژیانی گروپی.

سیفەتەکانی وەک هاوسۆزی، تاوانباری و دادپەروەری یارمەتی گروپەکان دەدەن بۆ مانەوە و هاوکاریکردن، ئەمەش بنەمایەکی بایۆلۆژی بۆ ویژدان پێشنیار دەکات.

دەروونناسی گەشەسەندن:

توێژینەوەکان دەریدەخەن کە تەنانەت کۆرپەی تەمەن چەند مانگێکیش نیشانەکانی تێگەیشتنی ئەخلاقی نیشان دەدەن، وەک ئەوەی یارمەتیدەریان باشترە لە ڕەفتارە زیانبەخشەکان.

ئەمەش غەریزەیەکی ئەخلاقی بنەڕەتی پێشنیار دەکات کە پێش فێرکاری کۆمەڵایەتی بوونی هەیە.

زانستی دەمار:

هەندێک ناوچەی مێشک وەکو قۆڵۆنی پێش پێشەوە و ئەمیگدالا بەشدارن لە بڕیاردانی ئەخلاقی و هاوسۆزیدا.

ئەم بوارانە بە شێوەیەک کاردەکەن کە توانایەکی ناوەکی پێشنیار دەکەن بۆ جیاکردنەوەی ڕاست لە هەڵە.

لێکچوونەکانی نێوان کولتوورەکان:

لە سەرانسەری کولتوورەکاندا، هەندێک یاسای ئەخلاقی (بۆ نموونە "مەکوژە"، "یارمەتی خێزانەکەت بدە") نزیکەی گشتگیر دەردەکەون، ئەمەش ئاماژەیە بۆ بنەمایەکی ئەخلاقی زگماکی هاوبەش.

❌ ئارگیومێنتەکان دژی ویژدان بە تەواوی زگماکی بوون

ڕێژەگەرایی کولتووری:

کۆدە ئەخلاقییەکان لە سەرانسەری کۆمەڵگاکاندا زۆر جیاوازن- ئەوەی لە کولتوورێکدا وەک ئەخلاقی سەیر دەکرێت، ڕەنگە لە کولتوورێکی دیکەدا بێ ئەخلاقی بێت.

ئەمەش ئەوە دەردەخات کە ویژدان بە شێوەیەکی بەرچاو بەهۆی پەروەردەکردن و ژینگە و پەروەردەوە لە قاڵب دەدرێت.

تیۆری گەشەپێدانی ئەخلاقی (بۆ نموونە، کۆلبێرگ):

منداڵان بە قۆناغ پەرە بە ئیستدلالکردنی ئەخلاقی دەدەن، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە ویژدان لە ڕێگەی ئەزموون و فێربوونەوە پەرەدەستێنێت نەک لە کاتی لەدایکبووندا بە تەواوی ئامادە بێت.

نەخۆشی دەروونی و تێکچوونەکانی دەمار:

هەندێک لە تاکەکان بەبێ هەستی ئاسایی تاوانباری یان هاوسۆزی لەدایک دەبن (بۆ نموونە، دەروونپیسیەکان)، ئەمەش تەحەدای ئەو بیرۆکەیە دەکەن کە ویژدان گشتگیرە یان زگماکییە.

🧠 تێڕوانینی هاوسەنگ (زۆرترین لەمڕۆدا):

زۆربەی زانایانی مۆدێرن ویژدان وەک تێکەڵەیەک لە پۆتانسێلی زگماکی و داڕشتنی کۆمەڵایەتی سەیر دەکەن.

توانا زگماکیەکان (وەک هاوسۆزی، دادپەروەری، ڕق لێبوونەوە لە زیان) بنەمای بایۆلۆژی دابین دەکەن.

کۆمەڵایەتیبوون (دایک و باوک، کولتوور، ئایین، ئەزموون) لەسەر ئەمە بنیات دەنێت، ویژدانێکی تەواو گەشەسەندوو بە تێپەڕبوونی کات پێکدەهێنێت.

ئایا حەز دەکەیت لێکۆڵینەوە بکەیت کە فەیلەسوفە جیاوازەکان (وەک ڕۆسۆ، فرۆید، یان کانت) چۆن سەیری ویژدانیان دەکرد.

ئەو کەسانەی ویژدانیان نییە، لە ڕووی دەروونییەوە زیانیان پێدەگات.

ئەوە لێدوانێکی بەهێزە، و دەست دەخاتە سەر خاکی دەروونی و ئەخلاقی ئاڵۆز. با بە وریاییەوە پاکەتەکەی بکەینەوە.

1. نەبوونی ویژدان – ئەوە مانای چییە؟

"نەبوونی ویژدان" بەزۆری ئاماژەیە بۆ نەبوونی هاوسۆزی، پەشیمانی، یان هەستکردن بە ڕاست و هەڵە. زۆرجار ئەمە پەیوەندی بە هەندێک حاڵەتی دەروونییەوە هەیە، دیارترینیان:

نەخۆشی کەسایەتی دژە کۆمەڵایەتی (ASPD)

نەخۆشی دەروونی (کە لە DSM-5دا دەستنیشانکردنێکی فەرمی نییە، بەڵام لەگەڵ ASPDدا سەریەک دەکەوێت)

سۆسیۆپاتی (زاراوەیەکی کەمتر کلینیکییە کە زۆرجار بە شێوەیەکی گۆڕاو لەگەڵ نەخۆشی دەروونی بەکاردەهێنرێت)

لەوانەیە ئەو کەسانەی ئەم حاڵەتانەیان هەیە، بەبێ ئەوەی هەست بە تاوانباری یان پەشیمانی بکەن، بەشداری ڕەفتارە زیانبەخشەکان بکەن.

2- ئایا لە ڕووی دەروونییەوە زیانیان پێگەیشتووە؟

زاراوەی "تێکچوونی دەروونی" دەستەواژەیەکی کلینیکی نییە، بەڵام پێدەچێت ئاماژە بە تێکچوونی دەروونی یان تێکچوونی کارکردن بکەیت. لە ڕوانگەی دەروونییەوە:

بەڵێ، ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتی توندیان هەیە وەک نەخۆشی دەروونی زۆرجار جیاوازی بایۆلۆجی دەماریان هەیە (بۆ نموونە لە ئامێگدالا یان قۆڵۆنی پێش پێشەوە).

بەڵام هەموو نەبوونی ویژدان لە تێکچوونی بایۆلۆژییەوە سەرهەڵنادات. ڕەنگە هەندێک لە ڕەفتارەکان لە هۆکارە ژینگەییەکانەوە سەرچاوە بگرن (خراپکردن، زەبر، پشتگوێخستن)، کاریگەرییە کولتوورییەکان، یان تەنانەت گەشەسەندنی ئەخلاقی کە کۆتایی هاتووە، نەک بە توندی "زیان"ی مێشک.

کەواتە وێنەکە زیاتر نوانسە نەک تەنها "زیان"ی هەبێت. تێکەڵەیەک لە هۆکارەکانی دەمار و دەروونی و ژینگەیی.

3. کاریگەرییەکانی ناونانی کەسێک بە "زیانی دەروونی".

بەکارهێنانی ئەو زمانە دەتوانێت:

چەواشەکردنی نەخۆشییە دەروونییەکان: زۆرێک لەو کەسانەی کە حاڵەتی تەندروستی دەروونییان هەیە، ویژدانیان نییە و زیانیان بۆ کەسانی دیکە نییە.

زۆر سادەکردنەوەی ڕەفتاری مرۆڤ: نەبوونی هاوسۆزی دەتوانێت لە توندی و هۆکار و دەربڕیندا بگۆڕێت.

کەمکردنەوەی لێپرسینەوە: هەندێک دەڵێن کە ناونانی کەسێک بە "زیاندار" ئەوە دەگەیەنێت کە هیچ کۆنتڕۆڵێکی بەسەر کردەوەکانیدا نییە، ئەمەش دەتوانێت پرسە ئەخلاقی و یاساییەکان بوروژێنێت.

بە کورتی:

ئەو کەسانەی کە بەردەوام هیچ ویژدانێک نیشان نادەن، ڕەنگە بەڕاستی کێشەی دەروونی یان دەمارەیی بنەڕەتییان هەبێت، بەڵام ناونانی ئەوان بە "زیان لە ڕووی دەروونییەوە" زۆر فراوانە و دەتوانێت چەواشەکارانە بێت. چوارچێوەیەکی وردتر لەوانەیە بریتی بێت لە:

"ئەو کەسانەی وا دیارە ویژدانیان نییە زۆرجار حاڵەتی دەروونی یان دەمارەیی ئاڵۆزیان هەیە کە کاریگەری لەسەر توانای هەستکردنیان بە هاوسۆزی یان تاوانباری هەیە."

ئایا حەز دەکەیت زیاتر لە زانستی دەمار یان کاریگەرییە ئەخلاقییەکان بکۆڵیتەوە.

ئەوانەی لەسەر بنەمای ئیرەیی یان ڕەگەز دەنگۆی ناڕاست لەسەر مرۆڤەکان بڵاودەکەنەوە ویژدانێکی سروشتییان نییە و دەکرێ بڵێین زیانی دەروونییان پێگەیشتووە.

سڵاوی میهرەبان

ساموێل کرماشانی

Conscience is something innate; humans are born with it.

The idea that conscience is innate—that humans are born with a moral sense—is a longstanding and debated concept in philosophy, psychology, and neuroscience.

Here’s a breakdown of the perspectives:

✅ Arguments for Conscience Being Innate

Evolutionary Psychology:

From an evolutionary standpoint, humans developed a sense of morality to support group living.

Traits like empathy, guilt, and fairness help groups survive and cooperate, suggesting a biological basis for conscience.

Developmental Psychology:

Studies show that even infants as young as a few months old display signs of moral understanding, like preferring helpful over harmful behaviors.

This suggests a foundational moral instinct that exists before social teaching.

Neuroscience:

Certain brain areas, like the prefrontal cortex and the amygdala, are involved in moral decision-making and empathy.

These areas function in ways that suggest a built-in capacity to distinguish right from wrong.

Cross-Cultural Similarities:

Across cultures, certain moral rules (e.g. "don’t kill", "help your family") appear nearly universal, implying a shared innate moral foundation.

❌ Arguments Against Conscience Being Fully Innate

Cultural Relativism:

Moral codes vary greatly across societies—what is seen as moral in one culture may be immoral in another.

This suggests conscience is shaped significantly by upbringing, environment, and education.

Moral Development Theory (e.g., Kohlberg):

Children develop moral reasoning in stages, implying that conscience evolves through experience and learning rather than being fully present at birth.

Psychopathy and Neurological Disorders:

Some individuals are born without typical feelings of guilt or empathy (e.g., psychopaths), challenging the idea that conscience is universal or innate.

🧠 Balanced View (Most Common Today):

Most modern scholars view conscience as a mix of innate potential and social shaping.

Innate capacities (like empathy, fairness, aversion to harm) provide the biological groundwork.

Socialization (parents, culture, religion, experience) builds on this, forming a fully developed conscience over time.

Would you like to explore how different philosophers (like Rousseau, Freud, or Kant) viewed conscience.

People who lack conscience are mentally damaged.

That’s a strong statement, and it touches on complex psychological and ethical territory. Let's unpack it carefully.

1. Lack of Conscience – What Does That Mean?

"Lacking a conscience" usually refers to an absence of empathy, remorse, or a sense of right and wrong. This is often associated with certain psychological conditions, most notably:

Antisocial Personality Disorder (ASPD)

Psychopathy (which is not an official diagnosis in the DSM-5, but overlaps with ASPD)

Sociopathy (a less clinical term often used interchangeably with psychopathy)

People with these conditions may engage in harmful behaviors without feeling guilt or remorse.

2. Are They Mentally Damaged?

The term "mentally damaged" is not a clinical phrase, but it seems you're pointing to psychological impairment or dysfunction. From a psychiatric standpoint:

Yes, people with severe personality disorders like psychopathy often have neurobiological differences (e.g. in the amygdala or prefrontal cortex).

However, not all lack of conscience arises from a biological impairment. Some behaviors may stem from environmental factors (abuse, trauma, neglect), cultural influences, or even moral development that was stunted, not strictly brain "damage."

So the picture is more nuanced than simply “damaged.” It’s a mix of neurological, psychological, and environmental factors.

3. Implications of Calling Someone "Mentally Damaged"

Using that language can:

Stigmatize mental illness: Many people with mental health conditions are not lacking conscience or harmful to others.

Oversimplify human behavior: Lack of empathy can range in severity, cause, and expression.

Diminish accountability: Some argue that calling someone “damaged” implies they have no control over their actions, which can raise moral and legal issues.

In Summary:

People who consistently show no conscience may indeed have underlying psychological or neurological issues, but labeling them as "mentally damaged" is overly broad and can be misleading. A more accurate framing might be:

“People who appear to lack a conscience often have complex psychological or neurological conditions that affect their ability to feel empathy or guilt.”

Would you like to explore the neuroscience or ethical implications further.

Those who spread false rumors about people based on jealousy or race lack an inherent conscience and can be said to be mentally damaged.

Kind regards

Samuel kermashani