لیکولینەویی دەرووناسی لە سەر کومەلگای کورد و ئەو وەشانەی
کە بکاری دەهینن کە خۆیشیان مانای نازانن بی ئەویی بەزانن چییە بکاری دەهنین.
ئەم وەشانە لە نێوکوردەکاندا باوە شیت گەوج و کاتیک قسە لە
گەل خۆیاندا دەکەێت خۆیان گەوجترینن.
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کێشەکانی ناعەقڵانییەت و
بێ بیرکردنەوە.
دوێنێ لە پەیجی کەلاپ هاوس بووم کەسێک شتێکی نووسی کە زۆر جێی پرسیار بوو.
لە دونیای مودیرندا کاتیک وەشەێک دەژ بە کەسیک بە کار دەبن بەدرەوشتێکەیان لە رەفتار و کرداری ئەو مروڤە بینیەوە کە بە پی ئەو بەدرەوشتیە بەدواداچونەویان کردوە کە وەشێک پێدا دەکەن دەژ بە ئەو کەس کە لە چوار چێوەیی رەفتار و کرداری مروڤەدا بیت . بەلام لە کوردستان پیچەوانیە ئەگەر رەخنەیکەت لە حیزبەکی فەلان کەس گرت ئەوا وەک بەدرەوشت سەریرتدەکەن بە بی ئەویی بیربەکەنەوە کە لە هەلەدان.
کوردەکان و بەتایبەتی لە رۆژهەلاتی ناوەراست وەشەی ناشیرین و ، ئیرانیەکان دەژ بە نیارانەی خۆیان بەکار دەبن ئەم کارە بو تیرۆری کەسایەتی دەژبەرانیان بەکار دەهینن.
ئەگەر دەست بە لیکولینەوێکی دەرووناسانە بەکەین بوومان دەردەکەویت کە کومەلگایی رۆژهەلاتی ناوەراست کومەلگایەکی نەخوشە و نەزانە. سەرکردەکان خەریکی دەروست کردنی کویلەن و هیچ بروایان بە خاک و نیشتمان نییە کویلە و جاش هەر وەک یەکن.
لە رۆژهەلاتی ناوەراستدا مروڤایەتی بوونی نییە بە هەوویی کویلەکانی ئائینی .
لە دڵی خۆمدا گوتم کۆمەڵگای ئێمە ئەوەندە دواکەوتووە،
یان کۆیلەی حیزبەکان ئەو جۆرە وەشانە بەکاردەهێنن
بۆ پێناسەکردنی ڕای گشتی، کە زیاتر لایەنێکی بو تیرۆری کەسایەتی ئەو جورە وەشانە بکار دەهینن . تیرۆری کەسایەتی
باوە لە نێوکەمەلگای کورد دا.
تیرۆری کەسایەتی لە لای
تاکی کورد، بەتایبەتی لەلایەن کۆیلەی حیزبییەوە،
شتێکی تازە نییە و بۆ ڕۆشنبیران یناسراوە
ئەم وەشانە.
بەکارهێنانی ئەو وشانەی کە ماناکەی نازانن لە هەموو
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەت لە کوردستاندا
زۆربەی ئەو کەسانەی ئەم جۆرە وشانە بەکاردەهێنن
نەخۆشی دەمار و دەمارگیریان هەیە
18 حاڵەتی تووشبوون بە جۆرەها
نەخۆشی دەمار و دەروونی.
نەخۆشییە دەمارییەکان لە ١٨ پۆلدا پۆلێن دەکرێن
و هەر یەکێکیان چەند نەخۆشییەک لەخۆدەگرێت. بە پشکنینی نیشانەکان و گونجانیان، دەتوانرێت
نەخۆشییەکە دەستنیشان بکرێت. هەندێک نەخۆشی دەروونی لە منداڵیدا خۆیان دەردەخەن و
هەندێکیشیان لە تەمەنی گەورەییدا
زۆربەی کۆیلەکانیکە بونەتە کویلەی حیزبەی کە لە لایەن حیزبەکانەوە کراون بە کۆیلە باس لەوە دەکەن کە خۆیان کەسایەتییەکی
وایان هەیە بۆ ئەوەی ئازارینەروونیان بەتاڵ
بکەنەوە دەست بە تیرۆری کەسایەتی دەکەن دەژ بە ئەوانی کە هاوبیری کویلەکە نین. .
هەموو جۆرەکانی نەخۆشییە دەروونی و دەمارەکان یان
تێکچوونە دەروونییەکان دەتوانن کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر باری دەروونی و بیرکردنەوە
و تێگەیشتن و هەڵسوکەوتی کەسەکە هەبێت. لەم بابەتەدا لەگەڵمان بن بۆ ئاشنابوونتان
بە جۆرەکانی ئەم نەخۆشیانە. هەروەها ڕوونی بکەرەوە نیشانەکانی هەر نەخۆشییەکی دەروونی
چین کە کامیان درێژخایەنن و کامیان لە ماوەیەکی کورتدا نامێنن؟ ئایا دەتوانرێت چارەسەر
بکرێن؟ بۆ چ نیشانەیەک پێویستە سەردانی پزیشک بکەیت؟ ئایا باشترە بۆ چارەسەری نەخۆشییە
دەروونی و دەمارییەکان سەردانی پزیشکی دەروونناس یان پزیشکی دەروونی بکەن؟
ئەگەر نیشانەکانی هاوشێوەی نیشانەکانی تێکچوونی
دەروونی یان نیگەرانی توشبوونت بەم جۆرە نەخۆشیانە بەهۆی فشار و گرژی لە ژیانتدا،
دڵنیابە سەردانی پزیشکی دەروونناس یان پزیشکی دەروونی بکە. دەتوانیت لە ڕێگەی ماڵپەڕی
پزیشکەکەتەوە پەیوەندی بەم پزیشکە پسپۆڕانە بکەیت. جگە لە سیستەمی چاوپێکەوتنی ڕووبەڕوو،
دکتۆرتۆ ڕاوێژکاری ن و دەتوانن ئەم بەستەرانەی
خوارەوە بەکاربهێنن بۆ وەرگرتنی ئامۆژگاری تەلەفۆنی:
ئاشنابوون بە جۆرەکانی نەخۆشی دەمار و دەروونی
نەخۆشییە دەمارییەکان سپێکترۆمێکی فراوانیان هەیە
و نیشانە و نیشانە جیاوازەکان لەخۆدەگرن. بەڵام بەگشتی ئەم تێکچوونە دەروونیانە دەتوانن
کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر ڕەفتار و باری دەروونی و هەست و بیرکردنەوەت هەبێت. نەخۆشییە
دەروونییەکان کاریگەرییان لەسەر هەموو لایەنەکانی ژیانی مرۆڤ هەیە.
DSM-5 ڕێنماییە بۆ دەستنیشانکردنی
نەخۆشییە دەروونییە جیاوازەکان. پسپۆڕانی تەندروستی دەروونی ئەم ڕێنماییە بەکاردەهێنن
بۆ دەستنیشانکردنی نیشانەکان و هەڵبژاردنی باشترین شێوازی چارەسەرکردن. لەم بەشەی
خوارەوەدا بە کەڵک وەرگرتن لە پۆلێنبەندی
DSM-5 جۆری نەخۆشییە دەروونی
و دەمارییەکان ڕوون دەکەینەوە و نیشانەکانی هەریەکێکیان باس دەکەین.
1.
تێکچوونی گەشەی دەمار
و دەروونی
تێکچوونەکانی گەشەی دەمار و دەرونی لەو نەخۆشییە
دەروونیانەن کە لە کاتی کۆرپەیی، منداڵی یان هەرزەکاریدا دەستنیشان دەکرێن. ئەم کۆمەڵە
تێکچوونە ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت.
ئەم کەسانە خۆیان نەخۆشییەکی دەماریشیان هەیە و
بۆ نەهێشتنی ئەو ئازار و ناخۆشییەی کە ڕۆحی ئەو کەسانە تووشی دەبێت، هێرش دەکەنە سەر
هەموو ئەو کەسانەی کە لەگەڵیاندا هاو را نین.
دواکەوتوویی دەروونی
کەمئەندامی دەروونی یان تێکچوونی گەشەکردنی هزری
پێش تەمەنی ١٨ ساڵی دەستنیشان دەکرێت. ئەم نەخۆشانە کێشەیان لە کارکردنی هزریدا هەیە.
تاقیکردنەوە ستانداردەکانی ئاستی زیرەکی بەزۆری بۆ دەستنیشانکردنی کارکردنی هزری ئەنجام
دەدرێن. ئاستی زیرەکی ئەم کەسانە لە خوار ٧٠ دایە. هەروەها ئەم نەخۆشانە کێشەیان هەیە
لە ڕەفتاری گونجاوی. بۆ نموونە کێشەی چاودێریکردنی خۆیان و لێهاتوویی ژیانیان هەیە.
دواکەوتنی گشتی گەشەکردن
ئەگەر پزیشکی دەروونناس یان پزیشکی دەروونی کەمئەندامی
گەشەکردن لە منداڵێکی خوار تەمەنی ٥ ساڵدا دەستنیشان بکات، ئەوا وەک نەخۆشی دواکەوتنی
گەشەکردنی گشتی پۆلێن دەکرێت. لەم تێکچوونەدا منداڵ لە زانین و قسەکردن و ئەرکە کۆمەڵایەتییەکان
و توانای جوڵەدا دوادەکەوێت. ئەم دەستنیشانکردنە کاتییە و پێویستە دووبارە پشکنین
بکرێتەوە کاتێک منداڵەکە دەگاتە تەمەنی گونجاو بۆ تاقیکردنەوەکانی ئاستی زیرەکی
ستاندارد.
تێکچوونی پەیوەندیکردن
ئەم جۆرە تێکچوونە کاریگەری لەسەر توانای تێگەیشتن
و ناسینەوەی زمان و هەروەها قسەکردنی مرۆڤ هەیە. تێکچوونی پەیوەندیکردن بەسەر ٤ بەشدا
دابەشکراوە: تێکچوونی زمان، تێکچوونی دەنگی قسەکردن، لکەلکە و تێکچوونی پەیوەندی کۆمەڵایەتی.
ئەم جۆرە نەخۆشییە زیاتر لە منداڵاندا دەستنیشان دەکرێت. ئەم نەخۆشانە بەزۆری لەم
بوارانەی خوارەوە کێشەیان هەیە: ١.
تێگەیشتن لە زمان
قسەکردن
گوێگرتن
نیشانە کۆمەڵایەتییەکان
دەربڕینی ڕواڵه‌تی
بزووتنەوەکان
تێگەیشتنی سۆزداری
تێکچوونی سپێکتریمی ئۆتیزم
ئەم کۆمەڵە نەخۆشە شێوازی ڕەفتاری دووبارەبووەوە
و سنوورداریان هەیە. کارلێکی کۆمەڵایەتی و پەیوەندیکردنیان کەموکوڕی زۆریان هەیە.
نیشانەکانی پەیوەست بەم نەخۆشییە لە یەکەم قۆناغی تەمەنیدا دەستنیشان دەکرێن. نیشانەکانی
تێکچوونی سپێکتری ئۆتیزم بە جۆرێکە کە مرۆڤ کێشەی جددی لە ئەرکە کۆمەڵایەتی و پیشەییەکاندا
هەیە.
تێکچوونی چالاکیی زۆری کەمی سەرنج
ئەو نەخۆشانەی کە تێکچوونی چالاکیی زۆر کەمی سەرنجیان
هەیە، نەخشێکی بەردەوامیان هەیە لە ئەدای کارکردنیاندا. ئەم کەسانە یان زۆر چالاکن
یان بێ ئاگان. لە بارودۆخە جیاوازەکانی وەک ماڵ، قوتابخانە، شوێنی کار یان هەر
بارودۆخێکی کۆمەڵایەتیدا، ئەم نەخشانە ڕەنگە خۆیان نیشان بدەن. پێویستە نیشانەکانی
ئەم نەخۆشییە پێش تەمەنی ١٢ ساڵی دەستنیشان بکرێت و ئەم نیشانانە کاریگەری لەسەر ئەدای
کەسەکە هەبێت
٢. سپێکتریمی شیزۆفرینیا و نەخۆشییە
دەروونییەکانی تر
شیزۆفرینیا نەخۆشییەکی ئاڵۆزی مێشکە. بەزۆری نیشانەکانی
لە کۆتایی هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەییدا دەردەکەون. تێڕوانینی ئەم نەخۆشانە بۆ
واقیع شێواوە و بیرکردنەوە و هەستەکانیان تێکدەچێت. 20 بۆ 30%ی ئەم نەخۆشانە بۆ
ماوەیەکی کورت تووشی نەخۆشی دەبن. لە باقی ئەواندا نەخۆشییەکی درێژخایەنە. نزیکەی
10%ی نەخۆشانی شیزۆفرینیا خۆیان دەکوژن. نیشانەکانی ئەم نەخۆشیە بریتین لەمانەی
خوارەوە: ١.
وەهمەکان
تێکچوونی بیرکردنەوە
کشانەوە لە کۆمەڵگا
نەبوونی پاڵنەر
کەمبوونەوەی هەست و سۆز
وەڵامی نەشیاو
تێکچوونی بیرکردنەوە و یادەوەری
نەبوونی تێگەیشتن
3. دوو جەمسەری و تێکچوونەکانی پەیوەندیدار
گۆڕانی باری دەروونی و گۆڕانی ئاستی وزە و
چالاکیی تایبەتمەندی نەخۆشانی نەخۆشی دوو جەمسەرییە. ئەم کەسانە بە یەکەوە تووشی قۆناغی
وەسوەسە و خەمۆکی دەبن. ئەم دەوڵەتانە بەم شێوەیە پێناسە دەکرێن.
وەسوەسە: لەم ماوەیەدا وزە و چالاکی مرۆڤ زیاد
دەکات. توڕەبوون زیاد دەکات و نیشانەکانی وەک سەرقاڵبوون و متمانەی زۆر دەردەکەون.
کاتێک وەسوەسە بەرەوپێش دەچێت، نیشانە دەروونییەکانی وەک وەهم و خەونبینین دەردەکەون.
خەمۆکی: لە کاتی خەمۆکیدا مرۆڤ دڵتەنگ دەبێت و
هیچ حەزێکی بۆ چالاکییە تایبەتەکان نییە. لەم ماوەیەدا مرۆڤ حەزی لە چالاکییە دڵخوازەکانی
ڕابردووی لەدەست دەدات. هەست بە تاوان و ماندووبوون دەکات و لەوانەیە بیر لە خۆکوشتن
بکاتەوە.
لە betterhealth وەرگیراوە سەبارەت بە هۆکاری
تێکچوونی دوو جەمسەری:
لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن نزیکەی 80%ی هۆکارەکانی
ئەم نەخۆشییە بۆماوەییە. مرۆڤەکان دەتوانن مەیلی بۆماوەیی بەهێزیان هەبێت بۆ نەخۆشی
دوو جەمسەری. ئەمەش بەو مانایەیە کە ڕەنگە هەندێک هاندەر نیشانەکانی نەخۆشی دوو جەمسەری
دەستپێبکەن بەهۆی ئەوەی لە جینەکانیاندا کۆد کراوە. لەوانەیە هۆکارەکانی سترێس وەک
سووکایەتیکردن، لەدەستدان، یان زەبر و زەنگ لەخۆ بگرن. هەندێک جار نەخۆشی دوو جەمسەری
بەبێ هۆکارێک ڕوودەدات.
4. تێکچوونی خەمۆکی
نەخۆشی خەمۆکی بەسەر چەند بەشێکدا دابەش دەکرێت.
لە هەموو جۆرەکانی خەمۆکیدا مرۆڤ هەست بە بەتاڵی و دڵتەنگی و توڕەیی دەکات. ئەگەر
کەسێک زیاتر لە ٢ هەفتە هەست بە دڵتەنگی و ناڕەحەتی کرد، چێژ لە چالاکییە ئاساییەکان
وەرنەگرێت و لانی کەم ٣ لە نیشانەکانی ئەم نەخۆشییەی هەبێت، ئەوا پێدەچێت تووشی خەمۆکی
بووبێت. ئەم نیشانانەی خوارەوە دەتوانن نیشانەی خەمۆکی بن: ١.
دڵتەنگم
هەستکردن بە بەدبەختی
ناڕەزایی
توڕەیی
تاوانباری
نائومێدی
کەم متمانە بەخۆبوون
بێبڕیاربوون
نەبوونی تەرکیز
بیرکردنەوە لە شکست
خۆت تاوانبار بکە
هەستکردن بە بێ بەها
کشانەوە لە خێزان و هاوڕێیان
وەستاندنی چالاکییە چێژبەخشەکان
پشت بەستن بە کحول یان دەرمانی هێورکەرەوە
ماندوێتی
هەست بە نەخۆشی
جۆرەکانی نەخۆشی خەمۆکی بریتین لەمانەی خوارەوە:
١.
تێکچوونی باری دەروونی تێکدەر: لە منداڵیدا دەردەکەوێت
و توڕەیی توند و توڕەبوون نیشانەکانین.
نەخۆشی خەمۆکی گەورە: مرۆڤ حەزی لە چالاکییەکان
نامێنێت و تووشی خەمۆکی دەبێت.
خەمۆکی بەردەوام: ئەم جۆرە خەمۆکییە بەردەوام و
درێژخایەنە. نیشانەکانی کەمتر توند دەبن، بەڵام لە درێژخایەندا کاریگەرییان لەسەر
ژیانی مرۆڤ دەبێت.
نیشانەکانی پێش سوڕی مانگانە: نیشانەکانی پێش
سوڕی مانگانە بە نیشانەکانی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ و توڕەیی دەناسرێتەوە. 1 یان 2 هەفتە
پێش سوڕی مانگانە دەست پێدەکات و چەند ڕۆژێک دوای خوێنبەربوون نامێنێت.
خەمۆکی بەهۆی نەخۆشییەکی ترەوە دروست دەبێت: ئەگەر
سەرەڕای نیشانەکانی خەمۆکی، کەسێک نەخۆشییەکی بنەڕەتی وەک شەکرە، جەڵتەی مێشک، شێرپەنجە
یان هەوکردنی ئایدز هەبێت، ئەوا نەخۆشییەکە لەم جۆرە دەبێت.
5. نەخۆشی دڵەڕاوکێ
نەخۆشی دڵەڕاوکێ بەسەر چەند بەشێکدا دابەش دەکرێت.
بەڵام هەموو ئەم تێکچوونانە دەبنە هۆی ئەوەی مرۆڤ بترسێت یان بە ترسەوە وەڵام بداتەوە
لە وەڵامی بارودۆخی جیاوازدا. جینات و سترێس و هۆکارە ژینگەییەکان دەتوانن ڕۆڵیان
هەبێت لەم نەخۆشییە دەمارەدا. بەگشتی ئەم نەخۆشیانە بەم نیشانانەی خوارەوە دەناسرێنەوە.
ماندوێتی
گرژبوونی ماسولکەکان
ئازاری گەدە
گرژبوونی سنگ یان ئازار
شەرمەزاری
ئارەقکردنەوە
لەرزین
هەناسەتەنگی
خێرا لێدانی دڵ
ژانەسەر
گێژی
نەخۆشی دڵەڕاوکێ بەم شێوەیە دابەش دەکرێت: ١.
نەخۆشی دڵەڕاوکێی گشتی: ئەو نەخۆشانەی کە نەخۆشی
دڵەڕاوکێی گشتییان هەیە نیگەرانییەکی زۆریان هەیە سەبارەت بە ڕووداوەکانی ڕۆژانە.
نەخۆشی دڵەڕاوکێی کۆمەڵایەتی: ئەم نەخۆشییە تاڕادەیەک
باو و ئاساییە. کەسێک کە تووشی نەخۆشی دڵەڕاوکێی کۆمەڵایەتی بووە، دەترسێت یان شەرمەزار
دەبێت لە دادگاییکردن، چاودێریکردن، یان زەلیلکردن.
جۆرەکانی فۆبیا: فۆبیا بریتییە لە ترس لە شتێک یان
بارودۆخێکی دیاریکراو، وەک ترس لە جاڵجاڵۆکە یان ترس لە بەرزی.
نەخۆشی ترس و دڵەڕاوکێ: لە نەخۆشی ترس و دڵەڕاوکێدا
کەسێک تووشی هێرشی ترس و دڵەڕاوکێ دەبێت. هۆکارەکەی ڕوون نییە و هەر لەبەر ئەم هۆکارەش
نەخۆشەکە نیگەرانە لە ئەگەری تووشبوون بە هێرشی ترس و دڵەڕاوکێ لە داهاتوودا.
نەخۆشی دڵەڕاوکێی جیابوونەوە: ئەم نەخۆشانە دڵەڕاوکێیەکی
زۆریان هەیە بۆ جیابوونەوە لە کەسە خۆشەویستەکانیان. ئەم ترسەمان لە منداڵە بچووکەکاندا
بینیوە کاتێک لە دایک و باوکیان جیا دەبنەوە. بەڵام نەخۆشی دڵەڕاوکێی جیابوونەوە دەتوانێت
لە منداڵانی گەورەتر و گەورەکانیشدا ڕووبدات.
ئەگەر نیشانەکانی هاوشێوەی نیشانەکانی نەخۆشی دڵەڕاوکێت
هەبوو، بە زووترین کات سەردانی پزیشکی دەروونناس یان پزیشکی دەروونی بکە بۆ دەستنیشانکردن
و چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە لە کاتی خۆیدا. دەتوانیت لە ڕێگەی ماڵپەڕی پزیشکەکەتەوە
پەیوەندی بە پزیشکی پسپۆڕەوە بکەیت. جگە لە دانانی کات بە شێوەی کەسی، دەتوانیت بە
شێوەی ئۆنلاین و لە ڕێگەی تەلەفۆنەوە ڕاوێژکاری بکەیت.
6. نەخۆشی وەسوەسە-ناچاری و
تێکچوونەکانی پەیوەندیدار
نەخۆشی وەسوەسە و ناچاری جۆرێکە لە نەخۆشی دڵەڕاوکێ.
لەوانەیە 2 بۆ 3%ی دانیشتووان تووشی ئەم نەخۆشییە ببن. یەکەم نیشانەکانی بەزۆری لە
کۆتاییەکانی منداڵیدا یان سەرەتای هەرزەکاریدا دەردەکەون. وەسوەسە و ناچاری لە بیرکردنەوە
و ڕەفتاری ئەو نەخۆشانەدا دەبینرێت. ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشی وەسوەسەیی-ناچاری
بوون، ئەزموونی دووبارەبوونەوەی بیرکردنەوە و وێنە و پاڵنەرەکان دەکەن. ئەم حاڵەتە
نەخوازراو و بێزارکەر و بە جۆرێک لە وەسوەسە دادەنرێت.
هەروەها کردارەکانیان دووبارە و ڕێوڕەسمییە، کە
کاتێکی زۆری نەخۆشەکە دەبات و ناڕەحەتی لێدەکەوێتەوە. ئەم نەخۆشانە ئاگاداری وەسوەسە
و ناچارییەکانیانن؛ ئێمە هیچ کۆنتڕۆڵێکمان بەسەریدا نییە.
ئەو تێکچوونانەی کە پەیوەندییان بە نەخۆشی وەسوەسە
و ناچارییەوە هەیە بریتین لەمانەی خوارەوە:
نەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری
(OCD)
تێکچوونی شێواوی لەش
تێکچوونی کۆکردنەوە
ڕاکێشانی قژ (trichotillomania)
تێکچوونی خراپبوون یان چەقاندنی پێست
نەخۆشی وەسوەسە و ناچاری پەیوەست بە ماددە یان
دەرمان
نەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری پەیوەندی بە نەخۆشییەکی
ترەوە هەیە
ئەم نەخۆشانە بەزۆری ئەم نیشانانەی خوارەوەیان
هەیە: ١.
نیشانەکانی وەسوەسە باوەکان: ١.
ترس لە پیسبوون بەهۆی میکرۆب، خاک یان هۆکارەکانی
تری ژینگەیی
ترس لە زیانەکانی ڕووداو و نەخۆشی یان مردن بۆ
خۆی و کەسە نزیکەکان
بیرکردنەوە و وێنەی تێکدەرانەی سێکس یان توندوتیژی
زۆر گرنگیدان بە سیمیتری و ڕێکخستن
لەڕادەبەدەر نیگەرانی لە نەخۆشی، مەسەلە ئاینی یان
ئەخلاقییەکان
پێویستی زانین و بیرهێنانەوەی شتە جیاوازەکان
نیشانەکانی ناچارییە باوەکان: ١.
زیاد لە پێویست دەست شۆردن و دوش و فڵچەکردن
زیاد لە پێویست پاککردنەوە و شوشتنی ماڵ
زیادەڕۆیی لە پشکنینی قوفڵ و ئامێرە کارەباییەکان
و ئامێرەکانی پەیوەست بە سەلامەتی
دووبارەکردنەوەی بەردەوامی چالاکییە ئاساییەکانی
وەک دانیشتن و ڕۆیشتن
یاسا و نەخشی ڕەق بۆ ڕێکخستنی شتە جیاوازەکان
دەست لێدان، لێدان، یان جووڵە بە نەخشێکی دیاریکراو
یان ژمارەیەکی دیاریکراو جار
بەردەوام پرسیارکردن بۆ بەدەستهێنانی متمانە
بیرکردنەوە خراپەکان بە بیری باش بگۆڕن
7. تێکچوونەکانی پەیوەست بە
زەبر و زەنگ و فشار
لە ڕابردوودا ئەم پۆلە لە تێکچوونە دەروونییەکان
لە گرووپی نەخۆشییەکانی دڵەڕاوکێدا جێگیر دەکرا. بەڵام ئەمڕۆ ئەم پۆلە بە جیا دادەنرێت.
بوون لە دۆخێکی سترێس و زیانگەیاندن بە کەسێک دەبێتە هۆی ڕوودانی ئەم جۆرە نەخۆشییە
دەمار و دەروونیانە. جۆرەکانی نەخۆشی پەیوەست بە فشاری دەروونی ئەمانەی خوارەوە دەگرێتەوە.
تێکچوونی فشاری توند
دڵەڕاوکێی توند دوای دۆخێکی زەبربەخش وەک شەڕ،
کارەساتی سروشتی یان مردنی کەسێکی ئازیز دەبێتە هۆی ئەم تێکچوونە. ئەم دڵەڕاوکێیە
توندە بۆ ماوەی نزیکەی یەک مانگ دوای ڕووداوەکە بەردەوام دەبێت. نیشانەکانی بریتین
لەمانەی خوارەوە: ١.
گۆڕینی واقیع لە مێشکدا
لەبیرکردنی لایەنە گرنگەکانی ئەو دۆخە سترێساوییە
فلاشباکی زیندوو لە ڕووداوەکە
کەمبوونەوەی وەڵامی سۆزداری
بیرەوەرییە تێکدەرەکانی دۆخە سترێسییەکان
سەختی ئەزموونکردنی هەست و سۆزی ئەرێنی
تێکچوونی خۆگونجاندن
تێکچوونی خۆگونجاندن کاریگەری لەسەر هەردوو
منداڵ و گەورە دەبێت. کاتێک گۆڕانکارییەکی لەناکاو لە ژیانی کەسێکدا ڕوودەدات، وەک
جیابوونەوە، کۆتایی هاتنی پەیوەندی، گواستنەوە، یان لەدەستدانی کار، لەوانەیە لە وەڵامدا
تووشی تێکچوونی خۆگونجاندن ببن. نیشانەکانی بریتین لەمانەی خوارەوە.
دڵەڕاوکێ
توڕەیی
باری دەروونی خەمۆکی
نیگەرانی
تووڕەیی
نائومێدی
هەستکردن بە گۆشەگیری
نەخۆشی فشاری دەروونی دوای زەبر
(PTSD)
کاتێک کەسێک تووشی ئەزموونێکی زەبربەخش دەبێت،
وەک دەستدرێژی سێکسی، دەستدرێژی جەستەیی، یان مردنی کەسێکی ئازیز، لەوانەیە تووشی
نەخۆشی فشاری دوای زەبر و زەنگ بێت. ئەو یادەوەرییە زەبر و زەنگانە کاریگەری زیانبەخش
لەسەر کەسەکە دروست دەکەن. نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە بریتین لەمانەی خوارەوە: ١.
زیندووکردنەوەی زەبر و زەنگ بە یادەوەری و
کابوس
سڕ
کێشەی خەوتن
دوورکەوتنەوە لە هەندێک کەس یان شوێنێک
هەستی بەهێزی وەک ترس، نیگەرانی یان توڕەیی
تێکچوونی وابەستەیی کاردانەوە
ئەم جۆرە نەخۆشییە تووشی منداڵان دەبێت. کاتێک
منداڵ لە ساڵانی یەکەمی ژیانیدا پەیوەندییەکی تەندروست لەگەڵ چاودێرە گەورەکانیدا
نەبێت، ئەوا تووشی ئەم نەخۆشییە دەبێت. نیشانەکانی بریتین لە:
دوورکەوتنەوە و کشانەوە لە چاودێرانی گەورەساڵان
تێکچوونی کۆمەڵایەتی
تێکچوونی سۆزداری
بوون لە دۆخێکی سترێس و هەموو جۆرە برینێک دەبێتە
هۆی تێکچوونەکانی پەیوەست بە سترێس. ئەم نەخۆشییە بریتییە لە فشاری توند، تێکچوونی
خۆگونجاندن، فشاری دوای کارەسات و وابەستەیی کاردانەوە.
8. تێکچوونی جیابوونەوە
تێکچوونی جیابوونەوە یان جیابوونەوە دەبێتە هۆی
جیابوونەوەی نەخۆش لە بیرکردنەوە، هەست، یادەوەری، یان هەستی ناسنامەی خۆی. لەوانەیە
خەڵک ئەم نەخۆشییەیان هەبێت لە کاتی ڕووداوە زەبربەخشەکەدا یان چەند کاتژمێر و ڕۆژێک
دوای ئەوە. لەوانەیە مرۆڤ ڕووداوەکە وەک ناڕاستەقینە لە خەیاڵدا بێت یان خۆی لە دەرەوەی
ئەو ڕووداوە ببینێت. وەک ئەوە وایە لە تیڤی سەیری ئەو بۆنەیە بکات. ئەم جۆرە نەخۆشییە
بەزۆری بەبێ چارەسەر چارەسەر دەبێت.
جۆر و توندی نەخۆشییەکە کاریگەری لەسەر ئەو نیشانانەی
هەیە کە دەردەکەون. بەڵام بەگشتی کەسێک لەوانەیە تووشی ئەم نیشانانەی خوارەوە بێت:
١.
هەستکردن بە جیابوونەوە لە خۆت
سەختی بەڕێوەبردنی هەستەکان
گۆڕانی لەناکاو و ڕوون نەکراوەی باری دەروونی
کێشەی خەمۆکی یان دڵەڕاوکێ
واقیع نەکردن (هەستکردن بەوەی کە جیهان ڕاستەقینە
نییە)
کێشەی بیرەوەری (کێشەیەک کە پەیوەندی بە تێکچوونی
جەستەییەوە نییە.)
سەختی تەرکیزکردن
کەمیی بەرچاوی بیرەوەری وەک لەبیرکردنی زانیاری
کەسی
هەستکردن بە ناچاری بۆ ئەنجامدانی ڕەفتارێکی دیاریکراو
سەرلێشێواوی ناسنامە
4 جۆر نەخۆشی جیابوونەوە هەیە، کە ئەمانەی خوارەوە
لەخۆدەگرن.
لەبیرچونەوەی جیابوونەوە
کاتێک مرۆڤ ناتوانێت وردەکارییەکانی دۆخێکی سترێساوی
لەبیر بکات. نەخۆشەکە هەست بە لەدەستدانی بیرەوەرییەکەی دەکات. لەبیرچوون دەتوانێت
لە چەند ڕۆژێکەوە تا چەند ساڵێک بەردەوام بێت. هەندێک جار لەوانەیە ئەم نەخۆشییە پەیوەندی
بە نەخۆشییەکی ترەوە هەبێت وەکو نەخۆشی دڵەڕاوکێ.
تێکچوونی کەسایەتی لابردن
ئەو نەخۆشانەی کە تووشی نەخۆشی بێ کەسایەتی
بوون هەست بە پچڕانی پەیوەندی لە ژیان و بیرکردنەوە و هەستەکانی خۆیان دەکەن. ئەم
کەسانە کێشەیان لەگەڵ پەیوەندی سۆزدارییان هەیە. وەک ئەوە وایە سەیری کارەکتەری فیلمێکی
بێزارکەر بکەیت. ئەم نەخۆشانە کێشەی تەرکیز و بیرەوەرییان هەیە. لە قۆناغە پێشکەوتووەکانی
نەخۆشییەکەدا مرۆڤ تەنانەت ناتوانێت خۆی لە ئاوێنەدا بناسێتەوە.
تێکچوونی ناسنامەی جیابوونەوە
توندترین جۆری تێکچوونی جیابوونەوە و یەکێکە لە
حاڵەتە مشتومڕاوییەکانی ئەم نەخۆشییە. لە ڕابردوودا تێکچوونی ناسنامەی جیابوونەوە
پێی دەگوترا تێکچوونی کەسایەتی فرەیی. لەم نەخۆشییەدا دوو کەسایەتی یان زیاتر لە نەخۆشەکەدا
پێکەوە دەژین. ئەم حاڵەتە کەسایەتیانە کاریگەرییان لەسەر هەڵسوکەوتی نەخۆشەکە هەیە.
بەڵام مرۆڤ لەبارەیانەوە نازانێت و بە عەیبێکی یادەوەری دەزانێت. ئەم نەخۆشانە بەزۆری
هەمیشە تووشی لەبیرچونەوەی جیابوونەوە دەبن.
9. تێکچوونی نیشانە جەستەییەکان و تێکچوونەکانی پەیوەندیدار
لە ڕابردوودا ئەم نەخۆشیانە پێیان دەگوترا تێکچوونی
جەستەیی. تێکچوونی نیشانە جەستەییەکان بریتین لە کۆمەڵێک نەخۆشی دەمار و دەروونی کە
نیشانە جەستەییەکان تێیدا دیارن، بەڵام هیچ ڕوونکردنەوەیەکی جەستەیی دەستنیشانکراو
بۆی نییە. کاتێک هیچ ڕوونکردنەوەیەکی پزیشکی بۆ نیشانەیەکی جەستەیی نییە و بیرکردنەوە
و هەست و ڕەفتاری نائاسایی لەگەڵیدا ڕوودەدەن، ڕەنگە کەسێک تووشی تێکچوونی نیشانە
جەستەییەکان بێت. ئەم جۆرە تێکچوونانە بریتین لەمانەی خوارەوە.
تێکچوونی نیشانە جەستەییەکان
لەم جۆرە تێکچوونەدا مرۆڤ هێندە تێکەڵ بە نیشانە
جەستەییەکان دەبێت کە بە گشتی کارکردنی لە ژیاندا تێکدەچێت. لە ئەنجامدا کەسەکە
تووشی ناڕەحەتی سۆزداری دەبێت. بێگومان نیشانە جەستەییەکان ئەوەندە جددی نین کە لە
دەرەوەی لێبوردەیی کەسەکە بن. بەڵام کاردانەوەی توندڕەو بەرامبەری دەتوانێت کاریگەری
نەرێنی لەسەر ژیانی نەخۆشەکە هەبێت.
نەخۆشی دڵەڕاوکێ
ئەم نەخۆشانە نیگەرانن لە بوونی نەخۆشییەکی مەترسیدار
و مەترسیدار. لەم تێکچوونەدا مرۆڤ لەڕادەبەدەر خەمی کارکردنی جەستەی خۆی هەیە و دڵنیایە
لەوەی کە نەخۆشییەکی سەختی هەیە یان لە داهاتوودا تووشی دەبێت. تەنانەت ئەگەر لە
پشکنین و پشکنینی پزیشکیدا هیچ حاڵەتێکی گوماناویش بەدی نەکرا، کەس ناتوانێت دڵنیا
بێت.
تێکچوونی گۆڕانکاری
لەم نەخۆشییەدا مرۆڤ تووشی نیشانەکانی هەستیاری
یان جوڵەیی دەبێت. بەڵام هیچ ڕوونکردنەوەیەکی پزیشکی بۆی نییە. بەزۆری کەسێک تووشی
ئەم نەخۆشییە دەبێت دوای ئەوەی تووشی برینێکی جەستەیی یان ڕووداوێکی سترێس بوو.
خۆنمایشکردن بە تێکچوون
ئەم نەخۆشییە جاران بەجیا لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرا،
بەڵام ئەمڕۆ دەخرێتە پۆلی ئەو نەخۆشیانەی کە نیشانەی جەستەیییان هەیە. کەسێک کە ئەم
نەخۆشییە هەیە نیشانەکانی نەخۆشییەکە دروست دەکات یان زیادەڕەوی دەکات. نەخۆشەکە
وا خۆی نیشان دەدات کە نەخۆشە بۆ ئەوەی سەرنجی ڕابکێشێت
10. 10. تێکچوونی خۆراک و خواردن
تێکچوونی خواردن یەکێکە لەو نەخۆشییە دەروونییە
قورسانەی کە ژمارەی ئەو کەسانەی بەدەستیەوە دەناڵێنن لە زیادبووندایە. زۆرێک لەو نەخۆشانە
ماوەیەکی زۆرە ئەم نەخۆشیەیان دەستنیشان نەکردووە و هیچ ڕێکارێک بۆ چارەسەرکردنیان
ناگرنەبەر. ڕێجیم و خەمۆکی و ناڕازیبوونی لەش لە گرنگترین هۆکارەکانی ئەم تێکچوونانەن.
تێکچونی دەمار
ئەو نەخۆشانەی کە تووشی نەخۆشی بێئاگایی لە
خواردن بوون، خۆراکێکی سنووردار دەخۆن. ئەم کردارە دەبێتە هۆی دابەزاندنی کێشی لەش
بە توندی. ئەو نەخۆشانەی تووشی نەخۆشی بێئاگایی لە خواردن بوون لە زیادبوونی کێشیان
دەترسن. زۆربەی ئەم نەخۆشانە کێشیان کەمە. بەڵام لەوانەیە کەسی نەخۆش لە مەودای کێشی
ئاسایی یان لە سەرووی ئاستی مامناوەندەوە بێت.
بولیمیا نێرڤۆسا
بولیمیا دەبێتە هۆی زیادەڕۆیی لە خواردن و
دواتر قەرەبووکردنەوەی ئەم زیادە خواردنە. دوای خواردنی زۆر خواردن، ئەم نەخۆشانە
قەرەبووی زیادەڕۆیی لە خواردن دەکەنەوە بە ڕەفتارەکانی قەرەبووکەرەوەی وەک ڕشانەوە،
بەکارهێنانی دەرمانی شلکەرەوە یان زۆر وەرزشکردن.
تێکچوونی ڕومینیشن
ئەم نەخۆشانە ئەو خۆراکانە دەگەڕێننەوە یان
قووت دەدەنەوە کە پێشتر جوێنراون و قووتدراون. ئەم نەخۆشییە دەتوانێت لە هەر تەمەنێکدا
ڕووبدات لە کۆرپەییەوە تا تەمەنی گەورەیی. ئەم نەخۆشییە زیاتر لەو کەسانەدا ڕوودەدات
کە تووشی خەمۆکی، دڵەڕاوکێ یان تێکچوونی دەروونی دیکە دەبن.
تێکچوونی پیکا
ئەو کەسانەی ئەم نەخۆشییەیان هەیە ئارەزووی شتگەلێکی
ناخۆراکی دەکەن وەک پیسی، بۆیاخ یان سابوون. ئەم نەخۆشیە زیاتر لە منداڵانی
بچووکدا هەیە. هەروەها ئەگەری تووشبوون بەو نەخۆشییە لە ئافرەتانی دووگیاندا هەیە.
هەندێک جار کەمی ماددە خۆراکیەکان لە جەستەدا دەبێتە هۆی ئارەزووی خواردنی ناخۆراکی.
حەزی زۆر بۆ خواردن
تێکچوونی زۆر خواردن بە ئەڵقەکانی خواردنی زۆر
دەناسرێتەوە. لەم ئەڵقانەدا کەسەکە زیاتر لە ئاسایی خواردن دەخوات و بەردەوام دەبێت
لە خواردن تا بە شێوەیەکی نائارام تێر دەبێت. لەوانەیە کەسێک دوای نانخواردن تووشی
خەمۆکی یان بێزاری بێت؛ بەڵام ڕەفتاری قەرەبووکردنەوە ئەنجام نادات.
تێکچوونی خواردن نەخۆشییەکی باوی دەمار و دەروونییە،
ژمارەی ئەو کەسانەی بەدەستیەوە دەناڵێنن لە زیادبووندایە. هۆکارەکانی وەک خۆراکی
توند و خەمۆکی و ناڕازیبوون لە جەستە دەبێتە هۆی ئەم جۆرە تێکچوونانە
11. تێکچوونی دەردانی دەرەوە
تێکچوونی دەردانی دەرهێنان بەسەر ٢ پۆلدا دابەش
دەکرێت: نەگرتنی میز و نەگرتنی پیسایی. ئەم نەخۆشیە لە تەمەنی منداڵی یان هەرزەکاری
دەست پێدەکات. لەوانەیە کەسێک تووشی میز نەگرتن بێت و لە شوێنی نەشیاو میز بکات. یەکێک
لە نیشانەکانی لەوانەیە تەڕبوونی جێگا بێت. لە حاڵەتی دووەمدا، کەسەکە تووشی خۆنەگرتن
دەبێت و لە شوێنی نەشیاودا پیسایی دەکات. لە هەندێک لەو نەخۆشانەدا هەردوو تێکچوونەکە
پێکەوە دەردەکەون.
ئەگەر تووشی میزکردن یان پیسایی نەگرتن بوویت و
ئەمەش دەبێتە هۆی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی، لەگەڵ پزیشکی دەروونناس یان پزیشکی دەروونی
قسە بکە بۆ ئەوەی دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە بەدەست بهێنیت. دەتوانیت لە ڕێگەی ماڵپەڕی
پزیشکەکەتەوە پەیوەندی لەگەڵ ئەم پزیشکانە بکەیت. جگە لە سیستەمی چاوپێکەوتنی ڕووبەڕوو،
ئەگەری ڕاوێژکاری ئۆنلاین و تەلەفۆنی لەگەڵ پزیشکی پسپۆڕ هەیە.
12. 12. تێکچوونی خەوتن و بەئاگابوونەوە
ئەو نەخۆشانەی ئەم نەخۆشیەیان هەیە کێشەیان لە
شێوازی خەوتنیان هەیە. ئەم گۆڕانکاریانە دەبێتە هۆی ناڕەحەتی و کاریگەری نەرێنی لەسەر
ئەدای ڕۆژانەی مرۆڤ دەبێت. ئەم تێکچوونانە ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرن.
خەواڵوویی (هێرشەی خەو)
کەسێک کە ئەم نەخۆشییە هەیە پێویستییەکی سەرکوتنەکراوی
هەیە بۆ خەوتن. لەم حاڵەتەدا لەناکاو هێزی ماسولکەکان کەم دەبێتەوە. ئەم نەخۆشانە
لە کاتی خەوتن و لە خەو هەڵسان تووشی خەونبینین دەبن.
تێکچوونی کەمخەوی
ئەم نەخۆشانە ناتوانن بەشی پێویست بخەون. لەوانەیە
زۆر کەس لە ماوەی تەمەنیاندا تووشی کێشەی خەوتن ببن. بەڵام پێی دەوترێت تێکچوون
کاتێک دەبێتە هۆی ناڕەحەتی بۆ کەسێک و دەبێتە هۆی تێکچوونی بەرچاو.
زیاد خەوی
لە زۆر خەوی مرۆڤدا سەرەڕای خەوتنی پێویست هەست
بە خەواڵوویی دەکات. لەوانەیە نەخۆش لە کات و شوێنێکی نەگونجاو وەک قوتابخانە یان
شوێنی کار بخەوێت.
تێکچوونی خەو کە پەیوەندی بە هەناسەدانەوە هەیە
ئەو کەسانەی کە کێشەی هەناسەدانیان هەیە وەکو وەستانی
هەناسەدان لە کاتی خەوتندا تووشی پچڕانی هەناسەدان دەبن لە کاتی خەوتندا. لە ئەنجامدا
نەخۆشەکە لە ڕۆژدا تووشی کێشە دەبێت، لەوانە کەمخەوی و خەواڵوویی.
پاراسۆمنیا
ڕەفتاری نائاسایی لە خەودا وەک ڕۆیشتن، قسەکردن،
ترس لە خەو و خواردن لە کاتی خەودا لە نیشانەکانی نەخۆشی پاراسۆمنیایە.
نەخۆشی قاچەکانی بێ ئارام
ئەم نەخۆشییە جۆرێکە لە تێکچوونی دەمارەکان. مرۆڤ
هەست بە ناڕەحەتی دەکات لە قاچەکانیدا، وەک سووتانی یان خەزان. بۆ نەهێشتنی ئەم ناڕەحەتییە،
کەسەکە حەزێکی بەرگە نەگیراوی هەیە بۆ جوڵاندنی قاچەکانی. جوڵەی زۆر خەو تێکدەدات
13. تێکچوونی سێکسی
ئەم جۆرە تێکچوونانە کاریگەرییان لەسەر ئارەزووی
کەسەکە و ئەدای کارکردن و ڕەفتاری سێکسی هەیە. تێکچوونی سێکسی بەزۆری ئەم نیشانانەی
خوارەوەیان هەیە: ١.
ناکۆکی لەگەڵ ڕەگەزی دیاریکراو لە کاتی لەدایکبوون
و ناسنامەی ڕەگەزی
سێکسی پەیوەست بە شتەکانەوە
ڕێگریکردن لە ئارەزووی سێکسی
دوورکەوتنەوە لە هەلی سێکسی بەهۆی ترسی شکست
نائاسایی کرۆمۆسۆمی یان هۆرمۆنەکان دەتوانێت ڕۆڵی
هەبێت لەم تێکچوونانەدا. بەرکەوتنی هەندێک هۆرمۆن پێش لەدایکبوون هۆکارێکی دیکەیە
بۆ ئەم جۆرە تێکچوونە.
14. تێکچوونی تێکدەر، کۆنترۆڵکردنی ئیمپاڵس و ڕەفتار
ئەم کۆمەڵە نەخۆشە کێشەیان هەیە لە کۆنتڕۆڵکردنی
ڕەفتار و هەستەکانیان و لەوانەیە زیان بە خۆیان یان کەسانی تر بگەیەنن. هەر لەبەر
ئەم هۆکارەش یەکێک لە نیشانە سەرەکییەکانی پێشێلکردنی مافی کەسانی دیکەیە. ئەو نەخۆشانەی
کە تێکچوونی تێکدەرانە، کۆنترۆڵکردنی ئیمپاڵس و هەڵسوکەوتیان هەیە، لەوانەیە موڵک
و ماڵی خۆیان لەناوببەن، هێرشی جەستەیی بکەنە سەر کەسانی دیکە، یان یاساکان بشکێنن.
ئەم تێکچوونانە بریتین لەمانەی خوارەوە: ١.
کلیپتۆمانیا
ئەم نەخۆشانە حەزێکی کۆنترۆڵنەکراویان هەیە بۆ
دزیکردن. تەنانەت لەوانەیە پێویستیان بەو شتە نەبێت یان ئەو ئامێرەی دەدزن هیچ بەهایەکی
ماددی نییە. بەگشتی ئەو کەسانەی تووشی نەخۆشی کلێپتۆمانیای بوون، پێش دزیکردنەکە
تووشی گرژییەکی زۆر دەبن و دوای ئەوە هەست بە ئارامیی دەکەن.
پیرۆمانیا
ئەم نەخۆشانە حەزێکی بەهێزیان هەیە بۆ ئاگردان.
لە ئەنجامدا خۆیان و ئەوانی تریش دەخەنە مەترسییەوە. پێش ئاگرەکە لە ڕووی سۆزدارییەوە
وروژاوە و تاکە ڕێگە بۆ ڕزگاربوون لەم هەستە ئاگرکردنە.
تێکچوونی پچڕپچڕی تەقینەوە
ئەم نەخۆشانە توڕە دەبن و ڕەفتاری توندوتیژی نیشان
دەدەن بۆ وەڵامدانەوەی بێزاری و کێشەکانی ڕۆژانە. تەقینەوەی توڕەیی تەمەنی کورتە و
لەوانەیە لەگەڵ دۆخەکەدا نەگونجێت.
تێکچوونی هەڵسوکەوت
ئەم نەخۆشییە لە منداڵان و هەرزەکارانی خوار ١٨
ساڵدا دەبینرێت. لە تێکچوونی ڕەفتاردا کەسێک ڕێساکان پێشێل دەکات و مافی کەسانی دیکە
پێشێل دەکات. ئەم منداڵانە شەڕانگێزن بەرامبەر مرۆڤ و ئاژەڵ. موڵک و ماڵی لەناو دەبەن
و دزی دەکەن و یاسا دەشکێنن
15. تێکچوونەکانی پەیوەست بە
ماددە دەروونی چالاکەکان و ڕەفتارە ئالوودەبوونەکان
زیاد لە پێویست بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرە جۆراوجۆرەکان
وەک میتامفیتامین، کحول یان کۆکاین دەبێتە هۆی تێکچوون لە مرۆڤدا. دەروونی، دڵەڕاوکێ
و وەهم نیشانەکانی تێکچوونەکانی پەیوەست بە ماددەکانن.
16. تێکچوونی دەمارەکانی مەعریفی
(NCD)
ئەم جۆرە تێکچوونە دەبێتە هۆی کەموکوڕییەکی بەدەست
هاتوو لە کارکردنی مەعریفیدا. ئەگەر لە لەدایکبوونەوە یان سەرەتای تەمەنەوە تێکچوونی
مەعریفی هەبێت، ئەوا ناخرێتە ناو ئەم پۆلەوە. جۆرەکانی ئەم نەخۆشییە بریتین لە:
وەهم: لەم تێکچوونەدا مرۆڤ بە ئاستەم لە سەرنجدان
و هۆشیاریدا دەبێت. بۆ ماوەیەک سەرلێشێواوی توندی هەیە. بەزۆری ئەم حاڵەتە چەند
کاتژمێرێک یان چەند ڕۆژێک بەردەوام دەبێت و دواتر نامێنێت.
تێکچوونەکانی تری مەعریفی دەمار: ئەم تێکچوونانە
دەتوانن گەورە یان سووک بن. ئەم نەخۆشانە تووشی دابەزینی مەعریفی دەبن لە بیرەوەری،
سەرنج، فێربوون و تێگەیشتن. هەندێک جار، نەخۆشییە بنەڕەتییەکانی وەک ئەلزەهایمەر،
هەوکردنی ئایدز، پارکینسۆن، و بەکارهێنانی دەرمان و ماددە دەبنە هۆی ئەم نەخۆشییە.
17. تێکچوونی کەسایەتی
ئەم کۆمەڵە نەخۆشە شێوازی جێگیر و نائاسایییان
هەیە لە ڕەفتار و هەست و بیرکردنەوەدا. ئەم نەخشانە زیانێکی زۆر بە پەیوەندییەکانی
مرۆڤ دەگەیەنن و کاریگەرییان لەسەر ژیانی هەیە. جۆری جیاوازی تێکچوونی کەسایەتی هەیە.
لە خوارەوە جۆرەکانی ئەم نەخۆشییە ڕوون دەکەینەوە:
تێکچوونی کەسایەتی دژە کۆمەڵایەتی
ئەو کەسانەی کە نەخۆشی کەسایەتی دژە کۆمەڵایەتییان
هەیە، هەست بە هاوسۆزی لەگەڵ کەسانی دیکە ناکەن و پەشیمان نابنەوە لە ڕەفتارە تێکدەرەکانیان.
بەزۆری یەکەم نیشانەکانی نەخۆشییەکە لە منداڵیدا دەردەکەون. ئەم نەخۆشانە گرنگی بە
یاساکان نادەن و مافی کەسانی دیکە پێشێل دەکەن و نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی پەیڕەو ناکەن.
نیشانەکانی تێکچوونی کەسایەتی دژە کۆمەڵایەتی زۆرجار
لە منداڵییەوە دەست پێدەکات. هەرچەندە ئەم نەخۆشییە زۆرجار تا درەنگانی تەمەن دەستنیشان
نابێت. ئەو کەسانەی کە ئەم نەخۆشییەیان هەیە لە منداڵیدا تووشی تەقینەوەی تووڕەیی
دەبن و دڕندەن بەرامبەر بە ئاژەڵان و لەلایەن هاوتەمەنەکانیانەوە وەک چەوسێنەر وەسف
دەکرێن. لە کاتێکدا ڕەنگە نەخۆشییەکە لە منداڵییەوە دەست پێبکات، بەڵام ناتوانرێت
پێش تەمەنی ١٨ ساڵی بە فەرمی دەستنیشان بکرێت. ئەو منداڵانەی ئەم نیشانانە دەردەخەن،
تووشی تێکچوونی ڕەفتار دەبن.
دوورکەوتنەوە لە تێکچوونی کەسایەتی
ئەم نەخۆشانە هەست بە نائەمنی لە کۆمەڵگا دەکەن
و بەردەوام خەیاڵی ئەوە دەکەن کە لەلایەن کەسانی دیکەوە ڕەت دەکرێنەوە. ئەم کێشەیە
دەبێتە هۆی خۆگرتنی توندی کۆمەڵایەتی و کاریگەری زۆری لەسەر ژیانی کەسی و پەیوەندی
لەگەڵ کەسانی تردا هەیە.
تێکچوونی کەسایەتی سنووری
تێکچوونی کەسایەتی سنووری بە ڕەفتارە ئیمپاسیڤەکان
دەناسرێتەوە. ئەم نەخۆشانە لە هەستی سۆزداریدا ناجێگیرن و پەیوەندی نێوان کەسەکان
ناجێگیرن. بە گشتی کەسایەتی ئەم نەخۆشانە ناجێگیرە.
تێکچوونی کەسایەتی وابەستە
ئەو نەخۆشانەی کە نەخۆشی کەسایەتی وابەستەیان هەیە
لە جیابوونەوە دەترسن و پێویستییەکی زۆریان بە چاودێری هەیە. ئەم شێوازە لە نەخۆشی
کەسایەتی وابەستەدا درێژخایەنە. ڕەفتاری ئەم نەخۆشانە بە جۆرێکە کە بەردەوام ڕێوشوێنی
چاودێری لە کەسانی دیکە وەردەگرن.
تێکچوونی کەسایەتی دراماتیک
ئەو کەسانەی کە نەخۆشی کەسایەتی دراماتیکیان هەیە
وروژاندنێکی زۆریان هەیە و ڕەفتارەکانیان نیشان دەدەن بۆ ئەوەی سەرنجی خەڵک ڕابکێشن.
ئەم نەخۆشانە ئەگەر لە ژینگەیەکدا سەرنجیان نەدرێت، دڵتەنگ دەبن. هەستەکانیان بەردەوام
لە گۆڕاندایە و هەندێک جار ڕەنگە ڕەفتاری کۆمەڵایەتی نائاسایی ئەنجام بدەن بۆ ئەوەی
سەرنجی کەسانی دیکە ڕابکێشن.
تێکچوونی کەسایەتی نەرگسی
ئەو نەخۆشانەی کە نەخۆشی کەسایەتی نەرگسییان هەیە،
زیاتر گرنگی بە خۆیان دەدەن و هاوسۆزییەکی کەمیان لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەیە. خۆسەنتەری
دیارترین نیشانەیە لەم نەخۆشانەدا.
تێکچوونی کەسایەتی وەسوەسەیی-ناچاری
ئەم نەخۆشییە جیاوازە لە نەخۆشی وەسوەسەیی-ناچاری
(OCD). لەم نەخۆشییەدا کەسەکە
سەرقاڵی ڕێکخستن و کامڵگەراییە و نەرمییەکی کەمی هەیە. نەخۆشانی نەخۆشی کەسایەتی وەسوەسەیی-ناچاری
هەوڵدەدەن بۆ کۆنترۆڵکردنی دەروونی و نێوان کەسەکان.
تێکچوونی کەسایەتی پارانۆیایی
ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشی کەسایەتی پارانۆیایی
بوون هەست بە بێمتمانەیی دەکەن بە کەسانی تر. لەوانەیە ئەم هەستە بەرامبەر خێزان،
هاوڕێ یان هاوبەشی سۆزداری سەرهەڵبدات. ئەم نەخۆشانە مەبەستی کەسانی تر بە خراپ دەزانن
بەبێ هیچ بەڵگە و پاساوێک.
تێکچوونی کەسایەتی شیزۆید
ئەم نەخۆشانە مەیلیان بۆ دوورکەوتنەوە لە کۆمەڵگا
و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان هەیە. تێکچوونی کەسایەتی شیزۆید دەبێتە هۆی ئەوەی مرۆڤ
خۆی لە ژیانی ناوەوەی خۆیدا سنووردار بکات. ئەم نەخۆشانە بێباکانە لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان
و هەستی سۆزداری نیشان نادەن. گرنگترین نیشانەکانیان بریتیە لە ساردی لە پەیوەندییەکان
و گۆشەگیری.
تێکچوونی کەسایەتی شیزۆتایپ
ئەو کەسانەی تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن لە ڕەفتار
و قسەکردن و ڕواڵەت و بیرکردنەوەدا تایبەتمەندی نامۆ نیشان دەدەن. لەوانەیە ئەم نەخۆشانە
بیرکردنەوەیەکی سەیر یان بیرکردنەوەی سیحراوییان هەبێت. بەزۆری لە دروستکردنی پەیوەندیدا
کێشەیان هەیە.
تێکچوونی کەسایەتی جۆری جیاواز هەیە و پێویستە
لەلایەن پزیشکی دەروونناس یان دەمارەوە دەستنیشان بکرێت و چارەسەری بۆ بکرێت. ئەگەر
نیشانەی نائاسایی لە ڕەفتارەکانتدا یان کەسێکی نزیک لە خۆتەوە بینی، دەتوانیت پەیوەندی
بە پزیشکانی دەروونناس یان پزیشکانی دەروونی پزیشکەکەتەوە بکەیت بۆ دەستنیشانکردنی
نەخۆشییەکی کەسایەتی. جگە لە سیستەمی چاوپێکەوتنی ڕووبەڕوو، دکتۆرتۆ ڕاوێژکاری ئۆنلاین
و تەلەفۆنیش پێشکەش دەکات
18. تێکچوونی پارافیلیک
نەخۆشی پارافیلیک یان پارافیلیا دەبێتە هۆی هەڵسوکەوتی
ناتەندروست لە سێکسدا. جێگرەوەی ناتەندروست بۆ سێکس زیان بە کەسەکە یان هاوبەشی سێکسی
دەگەیەنێت. ئەم نەخۆشیانە جۆری جیاوازیان هەیە، کە ئەمانەی خوارەوە دەگرێتەوە.
زۆرینەی ئەو کەسانەی کە دەبنە کۆیلەی شەخسی یان
حزبی خۆکارانە بەدەست سادیزم و سووکایەتییەوە دەناڵێنن
پێدۆفیلیا یان ئارەزووی سێکسی بۆ منداڵان، کە لە
ئێران لە ژێر ناوی یاری منداڵان، یاری منداڵان یان یاری شەهیدان باو بووە.
فیتیشیزم، یادکردنەوە یان فیتیش کە کەسێک لەم نەخۆشیەدا
کەلوپەلی بێ گیان بۆ چێژوەرگرتن لە سێکس بەکاردەهێنێت یان بەرژەوەندییەکی تایبەتی
هەیە بۆ بەشێکی دیاریکراوی لەش وەک پێ.
نمایشکاری یان نمایشی گشتی
زانینخوازی
ڕشتنی هاوڕێیەتی یان پارە
مازۆخیزمی سێکسی
سادیزمی سێکسی
سێکس لەگەڵ ئاژەڵ یان زۆفیلیا، کە مرۆڤ مەیلی سێکسی
لەگەڵ ئاژەڵدا هەیە.
سۆمنۆفیلیا (مەیلی سێکسکردن لەگەڵ کەسێکی بێهۆش)
یۆرۆفیلیا (ئارەزووی سەیرکردنی میزکردنی کەسانی
تر)
نەکرۆفیلیا
ئیسکاتۆلۆژی (مەیلی پەیوەندی تەلەفۆنی ناشرین)
کۆپرۆفیلیا (مەیلی چاودێریکردنی پیسایی کەسانی
تر)
نەخۆشی پارافیلیا بە لادانێکی سێکسی دادەنرێت و
لەوانەیە ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە نەخۆشەکە یان هاوبەشی سێکسی. ڕەفتارە ناتەندروستەکان
لە پەیوەندی سێکسیدا جیاوازن و ئەم نەخۆشییە بۆ جۆری جیاواز پۆلێن دەکرێت.
نیشانەکانی نەخۆشی دەمار چین؟
وتمان نەخۆشیەکانی دەمار و دەرونی نیشانەی جیاوازیان
هەیە، هەندێکیان دەتوانن لە هەندێک حاڵەتدا هاوشێوە بن. نەخۆشییە دەمار و دەرونییەکان
جۆری جیاوازیان هەیە و بەهۆی ئەمەوە نیشانەکانیان تایبەتن. بۆ نموونە نیشانەکانی نەخۆشی
دوو جەمسەری جیاوازن لە نیشانەکانی نەخۆشی پارانۆید. بەڵام بەگشتی ئەو نیشانانەی لە
نەخۆشییە دەروونی و دەمارەکاندا دەیبینین بەزۆری دەکەونە ئەم پۆلانەوە:
نیشانەکانی تێکچوونی خەو: هەندێک نەخۆشی دەمار
و دەروونی دەتوانن کاریگەری لەسەر شێوازی خەوتنت هەبێت. بۆ نمونە وادەکەن کەم یان
کەمتر لە ئاسایی بخەویت. لە حاڵەتی وەسوەسەدا کەسەکە کەمتر دەخەوێت و لە حاڵەتی خەمۆکیدا
زیاتر لە حاڵەتی ئاسایی دەخەوێت.
تێکچوونی خواردن: تێکچوونی خواردن لە نێوان ئەو
گرفتانەی تر کە لەوانەیە بۆ ئەو کەسانە سەرهەڵبدەن کە بەدەست نەخۆشیەکانی دەمار و
دەروونییەوە دەناڵێنن. بۆ نموونە مرۆڤ دەتوانێت زیادەڕۆیی بخوات یان کەم بخوات.
بەزۆری ئەو کەسانەی بەدەست نەخۆشییە دەروونی و
دەمارییەکانەوە دەناڵێنن، باری دەروونییان جێگیر نییە و ڕەفتارەکانیان لە گۆڕاندایە.
هەندێک جار باری دەروونییان نزمە و هەندێک جار بەرزە.
هەست بە دڵتەنگی یان دڵتەنگی دەکەن.
تەرکیزی نەخۆش کەم دەبێتەوە و بیرکردنەوەکانی سەرلێشێواو
دەبن.
دڵەڕاوکێ و سترێسیان زیاد دەکات و ترسیان لێ دەردەکەوێت.
خۆیان لە هاوڕێ و چالاکییە بەردەوامەکان بەدوور
دەگرن.
هەست بە ماندوێتی زۆر دەکەن.
کاتێک نیشانەکانی نەخۆشی دەمار و دەروونی دەبینین
پێویستە سەردانی چ جۆرە پزیشکێک بکەین؟
ئەگەر هەریەکێک لەم نیشانانەی سەرەوە لە تۆدا دەرکەوت،
دەتوانیت سەردانی پزیشکی دەروونناس یان پزیشکی دەروونی بکەیت. هەریەکێک لەو پزیشکانە
نەخۆشییەکەت دەستنیشان دەکەن و چارەسەری دەکەن. ئەگەر پێویستت بە چارەسەری ماددە هۆشبەرەکانە،
پێویستە سەردانی پزیشکی دەروونی بکەیت. بەڵام ئەگەر بچیتە لای پزیشکی دەروونناس و
پێویستت بە هاوکاری پزیشکی دەروونی بوو لە پرۆسەی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردندا،
ئەوا پزیشکی دەروونناس خۆی ڕەوانەی پزیشکی دەروونیت دەکات. تەنها لەبیرت بێت ئەم نیشانانە
بە جددی وەربگریت و سەردانی پزیشک بکە بۆ چارەسەرکردن.
دەتوانیت ئەم بەستەرانەی خوارەوە بەکاربهێنیت بۆ
وەرگرتنی ڕاوێژکاری تەلەفۆنی لە هەریەکێک لەم پزیشکانەی خوارەوە:
ڕاوێژکاری دەروونی بە تەلەفۆن
ڕاوێژکاری تەلەفۆنی پزیشکی دەروونی
هۆکاری تووشبوون بە نەخۆشی دەمارەکان چییە؟
ناتوانرێت هۆکارێکی دیاریکراو بۆ ئەم نەخۆشیانە
بە گشتی بخرێتەڕوو. بەگشتی هۆکاری زۆربەی نەخۆشییە دەمار و دەروونییەکان نادیارە یان
پەیوەندی بە پرس و هۆکارە بۆماوەییەکانەوە هەیە. بەڵام لە زۆرێکى تردا دەتوانیت بە
دوای ڕەگی نەخۆشیەکان بگەڕێیت لە منداڵیدا یان ئەو زەبر و زەنگانەی کە مرۆڤ پێیدا
تێپەڕیوە و بیاندۆزیتەوە.
نەخۆشییە دەروونییەکان چۆن دەستنیشان دەکرێن؟
یەکێک لەو شتە سەرەکیانەی کە یارمەتیت دەدات بۆ
ناسینەوەی نەخۆشییە دەروونییەکان لە خۆت یان لە کەسانی دیکەدا، گرنگیدان بە نیشانەکانی.
تێبینی زۆرینەی نەخۆشییە دەمار و دەروونییەکان ئەنجام و ئاڵۆزییان هەیە و دەبنە هۆی
تێکچوون لە پڕۆسەی کار و چالاکییەکانی ڕۆژانە، ئەو بیرکردنەوە و کردارانەی کە مرۆڤ
بەرامبەر بە خۆی هەیەتی، هەروەها شکستی ئەکادیمی یان تێکچوونی پەیوەندی لەگەڵ کەسوکاردا.
کاتێک هەریەکێک لەم نیشانانەت بینی پێویستە بچیتە
لای پزیشک بۆ ئەنجامدانی پشکنینی پێویست و گەڕان بەدوای دەستنیشانکردنی نەخۆشی دەروونیدا.
چارەسەری نەخۆشیەکانی دەمار و دەروونی چییە؟
چارەسەری نەخۆشییە دەمار و دەروونییەکان بەندە
بە بارودۆخی تاکەکەسەوە. بێگومان ڕێگای جیاواز هەیە بۆ چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشیانە،
هەندێکیان لە خوارەوە ئاماژەمان پێکردووە:
خولی شیکاری دەروونی و ڕاوێژکاری
دەرمان و چارەسەری پزیشکی
چارەسەری دەروونی
پرسیارە زۆر پرسیارەکانت
ئەگەر تووشی جۆرێک لە نەخۆشی دەروونی بوویت یان
هەست دەکەیت نیشانەکانی ئەم تێکچوونانەت هەیە، ڕەنگە ڕووبەڕووی هەندێک پرسیار بووبیتەوە.
هەر لەبەر ئەم هۆکارە هەندێک لە پرسیارە زۆرجارەکانتانمان وروژاندووە و وەڵامەکانیان
پێشکەش کردووە.
پێوەرەکانی هەموو جۆرەکانی نەخۆشی دەمار و دەروونی
چین؟
نەخۆشییە دەمارەکان جۆری جیاوازیان هەیە و نیشانەکانیان
جیاوازە. پزیشکی دەروونی یان پزیشکی دەروونی بە بەکارهێنانی دەستنووسی
DSM-5، نیشانەکانی نەخۆشەکە لەگەڵ نیشانەکانی نەخۆشی جۆراوجۆر
دەگونجێنێت و ئەگەر لە چەند حاڵەتێکدا باو بوون، ئەوا تا ڕادەیەکی زۆر تێکچوونی دەروونی
دەستنیشان دەکات.
ئایا نەخۆشییە دەروونییەکان چارەسەر دەکرێن؟
زۆرێک لە نەخۆشییە دەروونییەکان بە بەکارهێنانی
ڕێگەی جۆراوجۆری دەروونی یان دەرمان چارەسەر دەکرێن. لە پرۆسەی چارەسەرکردندا پێویستە
کەسێک سەبر بگرێت و هاوکاری پزیشکی پسپۆڕ بکات.
ئایا ئەو نەخۆشانەی لە نەخۆشخانە خەوێندراون لە
بەشی دەروونی دەمار مەترسیدارن؟
ڕەنگە هەندێک لەو نەخۆشانە مەترسیدار بن بۆ خۆیان
و هەندێکی تر بەهۆی خورانی توندی جەستەییەوە. وەسوەسەی بیستن و بینین کاریگەری
توندی لەسەر ئەدای کەسەکە هەیە و ئەگەری هەڵسوکەوتی مەترسیدار زیاد دەکات.
دەرمانی دەروونی مرۆڤ وابەستە دەکات؟
هەندێک دەرمانی دەروونی دەمارەکان ئالوودەبوونیان
هەیە. پێویستە پزیشکی پسپۆڕ زانیاری پێویستی هەبێت لە هەڵبژاردنی ژەمە دەرمانی
گونجاو و ماوەی چارەسەرکردن. ئەم دەرمانانە بە تەنیا مەخۆ. چونکە ڕەنگە هەندێک لە
کاریگەرییە لاوەکییەکانیان نەگەڕێنەوە
ئەنجام و ڕێنمایی بۆ بینینی پزیشک
هەموو جۆرەکانی نەخۆشی دەمار و دەروونی نیشانە و نیشانەی جیاوازیان هەیە. بۆ ئەوەی ئاسانتر دەستنیشان بکرێت، ئەم نەخۆشییە دەروونییانە پۆلێن دەکرێن بۆ ئەوەی پزیشک بتوانێت بە ئاسانی نیشانەکانی دەستنیشان بکات. نەخۆشیەکانی خەمۆکی، تێکچوونی خواردن، تێکچوونی خەو و بەئاگابوونەوە، تێکچوونی گەشەی دەمار و دەرونی، تێکچوونی دڵەڕاوکێ، تێکچوونی وەسوەسە-ناچاری و تێکچوونەکانی تر هەریەکەیان پۆلێکن لەو نەخۆشیانە و نیشانەی تایبەتیان هەیە
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر